Технологияҳои рақамӣ, додаҳои рақамӣ ва робитаҳо ва муносибатҳои нав, ки дар ҷараёни истифодаи онҳо ба вуҷуд меоянд, боиси тағйироти куллӣ дар ҳаёту фаъолият, таҳсилу фароғати мо гардидааст, ки ба мо имкон медиҳанд, бо тарзҳои нав фикр кунем, ба нақша гирем ва қарор қабул кунем. Суръати тезонидани тағйироти технологӣ на танҳо хатарҳо ва таҳдидҳоро ба моделҳои мавҷудаи тиҷорат афзоиш медиҳад, балки дар ҳама сатҳҳои рушди ҳукумат ва иҷтимоӣ имкониятҳои навро мекушояд. Дар тамоми фаъолияти мамлакат бояд на танҳо роҳҳои нави идоракунии тағйироти иқтисодӣ ва иҷтимоиро, ки дар натиҷаи трансформатсияи рақамӣ ба вуҷуд меоянд, ҷустуҷӯ кунем, балки инчунин имкониятҳои навро барои рушди иқтисодӣ тавассути трансформатсияи рақамӣ ҳавасманд намоянд. Вале ин кори осон нест талабот ва меҳнати зиёдро аз фаъолияти ҳаррӯзи пурсамари мо талаб менамояд. Чунки воридшавии технологияи рақамӣ ба фаъолияти вазорат моҳият ва таъсири технологияи рақамӣ фаъолияти мамлакатро мунтазам дигаргун месозад.
Албатта, барои рақамикунонии соҳаи иқтисодиёт ва дигар соҳаҳои фаъолият якчанд омилҳои бунёдие вуҷуд доранд, ки ба рақамисозӣ ва рушди иқтисодӣ таъсир мерасонанд, ки метавонем дар мақола дарҷ намоем:
таҳкими пояҳои ғайрирақамии иқтисод, аз ҷумла роҳбарии рақамӣ, таъмини муҳити васеҳ ва мусоидкунандаи танзим ва дастгирии муассисаҳо, ташкилотҳо ва аҳолӣ дар раванди мутобиқшавӣ ба ҷаҳони рақамӣ;
таҳкими асосҳои рақамии иқтисод, яъне эҷоди инфрасохтори миқёспазир, оқилона ва бехатар, ки ба рушди муназзами иқтисоди рақамӣ оварда мерасонад;
таҳкими ҳамкорӣ, ҳамгироӣ ва ҳамоҳангсозии фаъолияти экосистемаи байни соҳаҳо ва бахшҳои иқтисодиёт ва ҳама сатҳҳои ҳукумат барои дастгирии инноватсия ва имкон додани пешравии технологӣ, ки бевоста Пешвои миллат таҳи 2- соли охир барои гузаштан ба рақамикунонии вазорату корхонаҳо дар Паём ба Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон, ки ироа мегардад, барои амалинамоии он тамоми корхонаву вазоратҳо вазифадор карда шудаанд.
рушди малакаҳои рақамӣ барои рушди иқтисодиёти рақамӣ ва эҷоди қувваи кории баландихтисос;
ва ниҳоят, вобастагии мутақобилаи рушди рақамӣ, ҷорӣ намудани фарҳанги инноватсияҳои кушод, тағйирот дар сохторҳои анъанавии идоракунӣ ва тағйироти мувофиқ дар ҷомеа талаб карда мешавад.
Вазифаи асосӣ дар марҳилаи дигаргунсозии иқтисодиёт ва ҷомеа такмил додани платформаҳои технологии системаҳои иттилоотӣ, ба таври васеъ паҳн кардани шабакаҳои рақамии алоқа, таъмини амнияти иттилоотии системаҳои иқтисодии рақамӣ ва рақамикунонии умумии ҷомеа мебошад.
Аз ин лиҳоз, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ, ки санаи 28.12.2024 ба Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон ироа гардид, супориш дода шуд, ки “Дар панҷсолаи минбаъда ҷиҳати пешбурди иқтисоди рақамӣ бояд ба самтҳои зерин диққати аввалиндараҷа дода шавад:
Якум, такмили фаврии заминаҳои ҳуқуқӣ ва қабули санадҳои дахлдор дар самти гузариш ба иқтисоди рақамӣ.
Дуюм, то шабакаҳои панҷ – ҷӣ (5G) инкишоф додани инфрасохтори рақамӣ, рушди марказҳои коркарди маълумот, таъсиси махзани мукаммали миллии маълумот.
Сеюм, рақамикунонии пурраи хизматрасониҳои давлатӣ ва ташкили махзани ягонаи хизматрасониҳои давлатӣ.
Чорум, рушди сармояи инсонӣ бо роҳи омӯзиш ва бозомӯзии кадрҳо доир ба технологияҳои иттилоотӣ дар дохил ва хориҷи кишвар ва баланд бардоштани маърифати истифодаи технологияҳои рақамӣ.
Панҷум, истифодаи васеи зеҳни сунъӣ дар пешниҳоди хизматрасониҳо ва низоми бақайдгирии давлатӣ.
Шашум, андешидани чораҳо дар самти таъмин намудани амнияти киберии махзанҳои маълумот.
Ҳафтум, ташаккул додани соҳибкории рақамӣ ва рушди савдои электронӣ”.
Агар дар доираи самти якум қайд намоем, аллакай як қатор қонунҳо, консепсияҳо ва барномаҳо барои пешбурди иқтисоди рақамӣ ва ҷоринамоии технология рақамӣ қабул гардиданд, вале барои ҳимояи амнияти киберӣ бошад дар панҷсоли минбаъда қонунҳо ва қарорҳои мушахас таҳия ва татбиқ карда шавад.
Доираи самтҳои дуюм, сеюм ва ҳафтум рушди инфрасохтори рақамӣ ва шабакаҳои коммуникатсионӣ ба иқтисодиёт ва ҷомеа таъсири низомсозанда дорад ва ТИК ба сохтори соҳавӣ ва рушди иқтисодии кишвар ва минтақаҳо таъсири катализаторӣ дорад. Аз ин рӯ, моҳияти рушди рақамиро ҳам аз нуқтаи назари амиқ ворид шудани ТИК ба фаъолияти иқтисодӣ ва ҷомеа ва ҳам тақсимоти фазоии онҳо баррасӣ кардан лозим аст. Дар ҳар як марҳилаи рушди рақамӣ вазифаҳои гуногун ҳал карда мешаванд ва ҳадафҳо ва меъёрҳои гуногун истифода мешаванд. Таваҷҷуҳи Пешвои миллат дар соҳаи иттилоотсозӣ дар марҳилаҳои аввал сатҳи баланди технологии инфрасохтори иттилоотӣ, дастрасии фарохмаҷрои соҳибкорон ва шаҳрвандон ба захираҳои иттилоотӣ ва Интернет, ҷалби соҳибкорон ва шаҳрвандон ба фазои электронии системаи идоракунии давлатӣ, хизматрасонӣ ва шабакаҳои иҷтимоӣ низ аз мадҳи назар берун набуда бо вуҷуди ин, барои таъмини равандҳои табдилдиҳии рақамии бахшҳои иқтисодиёт ва ҷомеа ҳанӯз ҳам кори фаъол ва мақсаднок зарур аст:
аввалан, расонидани инфрасохтори инфокоммуникатсионӣ ба сатҳи дастрасии пурраи алоқа, интиқоли босифат (аз нигоҳи ҳаҷм ва суръат), устуворӣ ва амнияти интиқоли иттилоот, мутаносибии ҳудудии рушди ТИК ва шабакаҳо (аз ҷумла дар деҳот, сахт -минтақаҳои наздик ва дурдаст) ба талаботи субъектҳо ва институтҳои иқтисоди рақамӣ;
дуюм, бо назардошти рушди омилҳои ғайрирақамӣ интиқол додани тамоми соҳаҳои иқтисодиёт аз платформаҳои рақамии маҳаллӣ ба платформаҳои ҳамгирошудаи байнисоҳавии рақамӣ, ба шакли электронии хизматрасонӣ ва иҷрои як қисми вазифаҳои истеҳсолот;
сеюм, ташкили фазои ягонаи иттилоотии истеҳсоли мол ва хизматрасонӣ, татбиқи идоракунии давлатӣ ва ҳаёти иҷтимоӣ дар асоси ҳамгироии қарорҳои истеҳсолӣ ва идоравӣ, ҳамгироӣ ва ҷаҳоншавии соҳибкорӣ, ташаккули платформаи ягона бо базаи муттаҳидшуда.
Ба ҷузъҳои рақамӣ инфрасохтори рақамӣ дохил мешаванд: шабакаҳои коммуникатсионӣ, ки дастрасӣ ба Интернет ва хидматҳои абриро таъмин мекунанд; шабакаҳои интернетии ашёи саноатӣ; таъмини амнияти иттилоотӣ, экосистемаҳои тиҷоратӣ ва ҳукуматӣ, инчунин платформаҳои рақамии муштарак (транзаксионӣ, сармоягузорӣ, ҳамгироӣ ва ғ.)
Дар амалигардонии самтҳои чорум ва панҷум барои Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон зарур аст, ки ба мутахассисони соҳаи технологияҳи информатисонӣ аҳамияти ҷиддӣ зоҳир намуда, баҳри фароҳам вардани шароитҳои мусоидро барои таҳсили онҳо таҳти назорати доимӣ қарор гирнад. Новобаста аз самти ва равияи донишгоҳҳо ворид намудани фанҳои зарурӣ дар нақшаҳои таълимии мутхассисони ин соҳа ва баҳри баланд бардоштани дониши мутахассони соҳавӣ зиёд намудани ҳаракати академӣ дар дохил ва хориҷи кишвар зарур шуморида мешавад. Бояд қайд кард, ки дар Паёме, ки санаи 28.12.2024 ба аз тарарфи Пешвои миллат ироа гардид, пешниҳод гардид, ки барои татбиқи рақамикунонии самтҳои фаъолияти вазорату корхонаҳо, татбиқи Кансепсияҳои рақамӣ ва ҳукуамати электронӣ, қарорҳо, қонунҳо ва барномаҳои дар самти технологияҳои инфрматисонӣ “солҳои 2025 – 2030 «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон карда шаванд”.
Бояд тазаккур дод, ки самти шашум аз тарафи Пешвои миллат дар Паёми навбати доир ба “андешидани чораҳо дар самти таъмин намудани амнияти киберии махзанҳои маълумот” дарҷ гардид, яке аз самтҳои асосӣ ба шумор меравад. Солҳои охир фаъолияти мамлакатҳо ҷаҳон ба тариқи рақамикунонӣ ба роҳ монад шуда истодааст, ки дар баробари ин усулҳои нави киберҷинояткорӣ низ зиёд шуда истодааст. Дар ҳолати татбиқ намудани самтҳои зикргардида дар Паём дар панҷ соли минбаъда дар Ҷумҳурии Тоҷикиситон ба кормандни амният зарур аст, ки дар замина киберамният метавонад роҳҳои зеринро аз қабили татбиқи чораҳои ҳуқуқӣ; мусоидат ба кӯшишҳои байнисоҳавӣ ба ғайр аз татбиқи технология; ҷалби доираи васеи ҷонибҳои манфиатдор дар тамоми ташаббусҳои киберамният; таҳия ва мунтазам нав кардани стратегияи миллии амнияти киберӣ бо нақшаи амалишаванда; фароҳам овардани имкониятҳои омӯзишӣ барои мутахассисони соҳаи киберамният, фаъолони муҳими инфрасохтор ва ҷавонон бо мақсади ташаккул ва такмил додани малакаҳои киберамният; эҷоди механизмҳои ҳавасмандгардонӣ барои ҳавасмандгардонии рушди иқтидори киберамният ва мусоидат ба ҳамкориҳои дохилӣ ва байналмилалӣ; ҳамкорӣ дар соҳаи мубодилаи иттилоот ва рушди тавонмандиро дар пешрафти иқтисоди рақамӣ барои мутахассисони киберҷиноят роҳандозӣ намоянд.
Темурбекова С.Д.,
дотсенти кафедраи информатикаи амалӣ дар иқтисодиёти ДДМИТ
