Тоҷикистон бо чанд ширкати аврупоӣ ва чинӣ созишномаҳои ҳамкорӣ дар бахшҳои энержӣ ва ашёи хом имзо кардааст, ки имрӯз онҳоро барои иқтисодиёти Тоҷикистон аз ҷиҳати стратегӣ муҳим арзёбӣ кардан мумкин аст.
Оё чунин фаъолнокӣ бо баста шудани USAID ва мутаваққиф шудани ҳузури Амрико дар Тоҷикистон вобастагӣ дорад ё не, дар ин бора бо коршиноси масоили Осиёи Марказӣ Фаридун Усмонов сӯҳбат кардем.
Оё ИМА дар бораи Тоҷикистон фаромӯш мекунад?
USAID тӯли солҳои зиёд дар Тоҷикистон бузургтарин манбаи маблағгузории Амрико буд. Тасмими Доналд Трамп дар бораи бастани Оҷонсӣ яке аз хабарҳои муҳимтарини ҷаҳон гардид ва ҳамчун сабаб бесамарӣ ва фасоднокии ин созмон ном бурда шуд.
Ба андешаи коршинос Фаридун Усмонов, баста шудани USAID маънои пурра аз Тоҷикистон рафтани Амрикоро надорад, яъне Амрико дар Тоҷикистон мемонад, вале дар шакли дигар.
“Шубҳае нест, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико як варианти алтернативӣ барои анҷом додани фаъолияти лоиҳавии худ берун аз қаламраваш дар шакли як созмони нав пайдо хоҳад кард. Ва агар, аз як тараф, ИМА дар бораи баста шудани USAID эълон карда бошад, аз тарафи дигар, ҳамзамон аз оғози фаъолияти созмон оид ба расонидани кӯмакҳои башардӯстонаи байналмиллалӣ, ба истилоҳ Созмони байналмилалии кӯмаки башардӯстона (Organization of International Humanitarian assistance) хабар дод, ки таҳти назорати Вазорати корҳои хориҷии ИМА фаъолият хоҳад кард. Бо дарназардошти он, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ҳамчун як бозингари калидӣ дар сиёсати байналмилалӣ ва кишваре, ки дар бисёре аз минтақаҳои ҷаҳон аз лиҳози сиёсӣ бартарӣ дораду дар тӯли даҳсолаҳои зиёд ба кишварҳои мухталифи ҷаҳон кӯмакҳои гуногун расонидааст, аз он ҷумла бо татбиқи лоиҳаҳои гуногун, бояд дарк кунем, ки ин кишвар якбора фаъолияти лоиҳавии худро қатъ карда наметавонад.
“Имрӯз мо тағйироти куллиро дар сиёсати ИМА вобаста ба масъалаҳои ҳамкориҳои байналмилалӣ мушоҳида мекунем.” – мегӯяд коршиноси масоили Осиёи Марказӣ Фаридун Усмонов.
Он чизе, ки бо USAID рух медиҳад, ин тозакунии дохилисиёсӣ дар худи ИМА мебошад: тавре мебинем, ин на танҳо ба қатъшавии фаъолияти USAID ва табдил додани он ба як созмони нав дахл дорад. Балки дар дигар ташкилотҳо низ дигаргуниҳои калон ба амал меоянд. Масалан, тозакунии калон дар ташкилотҳои таъминоти иҷтимоии ИМА гузаронида шуда истодааст: зиёда аз 3 миллион нафар одамон, ки мувофиқи ҳуҷҷатҳо синнашон аз 120 боло буда, аз ИМА нафақаи (таъминоти) иҷтимоӣ мегирифтанд, ошкор карда шуданд. Маҳз чунин ҳодисаҳои гӯшношуниди худсарӣ ва фасодкорӣ маъмурияти Доналд Трампро маҷбур кардааст, ки имрӯз дар як қатор ташкилотҳо тағйироти ҷиддие анҷом диҳад.
“Мо шоҳиди тағйиротҳои ҷиддӣ дар сиёсати ИМА дар масъалаҳои ҳамкориҳои байналмилалӣ ҳастем.”
Тоҷикистон бо 186 кишвари ҷаҳон равобити дипломатӣ дорад ва бо 120 давлат амалиётҳои тиҷоратӣ анҷом медиҳад.
Аммо бешубҳа ИМА минбаъд низ дар Тоҷикистон ва дигар кишварҳои Осиёи Марказӣ ҳузур хоҳад дошт ва ба эҳтимоли зиёд дар Афғонистон низ ҳузури худро фаъолтар хоҳад кард.
Шояд кишварҳои мо барои баррасии масъалаҳои барои Тоҷикистон ҷолиб ва манфиатнок, инчунин барои дастгирии бахшҳои муҳими ҷомеа ва иқтисодиёти Тоҷикистон имконият пайдо кунанд.
ИМА фаъолияти худро дар Тоҷикистон бо корҳои хуб оғоз карда буд, дар лаҳзаҳои душвор дар паҳлӯи мардуми тоҷик буд, дар солҳои ҷанги шаҳрвандӣ кӯмакҳои башардӯстона мерасонд. Як такони муайян дар ин самт пас аз оғози амалиёт дар Афғонистон дар соли 2001 ба амал омад, вақте ки ҳузури низомии Амрико дар минтақа ба таври назаррас афзоиш ёфт – қариб 100 ҳазор сарбозони амрикоӣ дар минтақа мустақар буданд».
Оё дигар кишварҳо ҷойгоҳеро, ки Амрико холӣ мекунад, пур мекунанд?
Ширкатҳои чинӣ низ ният доранд ба соҳаи энергетикии Тоҷикистон ворид шаванд: “Wuhan Building Material Industry Design & Research Institute Co Ltd.” ва ширкати “Eging PV Technology Group” лоиҳаҳои сохтмони нерӯгоҳҳои офтобиро дар Панҷакент (вилояти Суғд) ва Ҷайхун (вилояти Хатлон) пешниҳод карданд. Созишномаҳои мушаххас ҳанӯз қабул нашудаанд, вале ташаббусҳо барои баррасӣ аз ҷониби як гурӯҳи корӣ, ки ба ҳайати он муовини сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон Усмоналӣ Усмонзода, вазири энергетика ва захираҳои обӣ Далер Ҷумъа ва намояндагони вазорату идораҳои дахлдор шомиланд, қабул шудаанд.
Коршинос Фаридун Усмонов мегӯяд: «Тайи даҳсолаи охир на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар тамоми кишварҳои Осиёи Марказӣ афзоиши назарраси фаъолияти бозингарони минтақаро мушоҳида кардан мумкин аст. Инҳо Туркия, Ҳиндустон, Чин, як қатор кишварҳои Ховари Миёна мебошанд. Ғайр аз ин, дар 2-3 соли охир ташкилотҳои аврупоӣ фаъолтар гардидаанд, гарчанде ки бархе аз онҳо муддати хеле тӯлонӣ дар ин минтақа ҳузур доранд. Дар баробари ин, имрӯз на ҳама давлатҳо имконияти иваз кардани фаъолияти амрикоиҳо дар минтақаро доранд.
Тоҷикистон бо 186 кишвари ҷаҳон равобити дипломатӣ дорад ва бо 120 давлати ҷаҳон амалиётҳои тиҷоратӣ анҷом медиҳад.
Солҳои охир аз ҷониби ташкилотҳои аврупоӣ ва Иттиҳоди Аврупо лоиҳаҳои муайян тарғиб карда мешаванд, вале бояд дарк кард, ки ин гуна лоиҳаҳо дар як сол таҳия намешаванд ва коркарди тӯлониро, аз ҷумла аз ҷониби ҳукумати Тоҷикистон ва вазоратҳои дахлдор тақозо мекунанд».
Кадом созишномаҳо ба имзо расидаанд?
Моҳи марти соли ҷорӣ байни Бонки Аврупоии таҷдид ва рушд (БАТР) ва ҶСК «Шабакаҳои интиқоли барқ» созишнома оид ба лоиҳаи «Азнавсозии зеристгоҳи «Суғд-500» ба имзо расид, бо ин мақсад Ҷопон грант ба маблағи 2 миллион доллар ҷудо кард. Ба нақша гирифта шудааст, ки ин маблағ барои баланд бардоштани эътимоднокии таъминоти нерӯи барқ дар минтақаи шимоли кишвар, инчунин кам кардани талафоти нерӯи барқ, баланд бардоштани самаранокии кори шабакаҳо ва тавсеаи имкониятҳои содироти нерӯи барқ ба кишварҳои ҳамсоя сарф карда мешавад» – барои чунин маблағ, ин, албатта, ҳадафҳои хеле бузург мебошанд.
Ба бахши энергетикии Тоҷикистон ширкатҳои чинӣ низ ворид шудан мехоҳанд: “Wuhan Building Material Industry Design & Research Institute Co Ltd.” ва ширкати “Eging PV Technology Group” лоиҳаҳои сохтмони нерӯгоҳҳои офтобиро дар Панҷакент (вилояти Суғд) ва Ҷайхун (вилояти Хатлон) муаррифӣ карданд. Созишномаҳои мушаххас ҳанӯз қабул нашудаанд, вале ташаббусҳо барои баррасӣ аз ҷониби як гурӯҳи корӣ, ки ба ҳайати он муовини сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон Усмоналӣ Усмонзода, вазири энергетика ва захираҳои об Далер Ҷумъа ва намояндагони вазорату идораҳои дахлдор шомиланд, қабул шудаанд.
Боз як соҳаи дигар, ки аврупоиҳо дар он фаъолона корбарӣ мекунанд, ашёи хом, бахусус равандҳои бо бахши энергетикӣ вобастабуда мебошад: санаи 14 март маросими имзои ду созишнома, ки ба коҳиши талафоти нерӯи барқ ва мусоидат ба гузариши сабз дар истеҳсоли пахта дар Тоҷикистон равона карда шудаанд, баргузор гардид.
Дар даҳ соли охир ҳаҷми сармоягузориҳои Русия ба иқтисодиёти Тоҷикистон беш аз 1,5 миллиард долларро ташкил додааст. Соли гузашта гардиши савдои хориҷӣ байни кишварҳои мо аз 1,5 миллиард доллар гузашта, дар муқоиса бо соли 2023 беш аз 7 фоиз афзоишро нишон дод.
Бонки Аврупоии таҷдид ва рушд дар доираи созишнома бо шарикон аз Team Europe, барои азнавсозии шабакаҳои барқии Тоҷикистон, коҳиши талафоти нерӯи барқ ва омодагӣ ба сармоягузориҳои оянда ба манбаҳои барқароршавандаи нерӯи барқ, ба маблағи 20 миллион евро грант ҷудо хоҳад кард. Илова бар ин, Иттиҳоди Аврупо ва Ҷамъияти Олмон оид ба ҳамкориҳои байналмилалӣ (GIZ) ҳамчунин як созишномаи грантиро ба маблағи 20 миллион евро барои мусоидат ба устуворӣ дар соҳаи пахтакории Тоҷикистон ба имзо расониданд, ки ин ташаббус ба баланд бардоштани сифати коркарди пахта барои содирот равона карда шудааст.
“Энергетика яке аз самтҳои асосии иқтисодиёти Тоҷикистон ба ҳисоб меравад ва вақтҳои охир барои ҷалби сармоя ба ин бахш кӯшишҳои зиёд ба харҷ дода мешавад, ва тавре мебинем, ин кӯшишҳо натиҷаи мусбӣ медиҳанд. Илова бар ин, Тоҷикистон ба таври анъанавӣ кишварест, ки қисми зиёди аҳолии кишвар аз ҳисоби кишоварзӣ кору зиндагии худро пеш мебарад (аз ҳисоби кишоварзӣ бо кору даромад таъмин мегардад). Қисми асосии содироти Тоҷикистонро маҳсулоти кишоварзӣ, аз ҷумла пахта ташкил медиҳад, ва маълум аст, ки вазорати кишоварзӣ барои ба ин соҳа ҷалб кардани сармояҳо кӯшишҳои зиёдеро ба харҷ медиҳад.
Лоиҳаҳое, ки ба дастгирии бахшҳои алоҳидаи иқтисодиёт равона карда шудаанд, хеле муҳиманд ва мо бояд аз онҳо танҳо истиқбол кунем”.
Чунин тағирот дар сиёсати ҷаҳонӣ ба Тоҷикистон чӣ таъсире хоҳанд гузошт?
Маълум аст, ки ягон тағйироти ҷиддиро интизор набояд шуд – рафтан ё омадани ташкилотҳои ғарбӣ метавонад танҳо дар сатҳи маҳаллӣ аҳамият дошта бошад, вале на дар сатҳи ҷаҳонӣ, зеро тӯли солҳои зиёд кӯмакҳои башардӯстона ва иқтисодиро ба кишвари мо асосан Русия равон мекунад.
Тайи даҳ соли охир ҳаҷми сармоягузории Русия ба иқтисодиёти Тоҷикистон беш аз 1,5 миллиард долларро ташкил додааст. Соли гузашта гардиши савдои хориҷӣ байни кишварҳои мо аз 1,5 миллиард доллар гузашта, дар муқоиса бо соли 2023 беш аз 7 фоиз афзоишро нишон дод.
Ин ба соҳаи энергетика низ дахл дорад: Русия дар пешбурди лоиҳаҳои гидроэнергетикӣ дар Тоҷикистон фаъолона иштирок мекунад. Барои сохтмони Нерӯгоҳи барқи обии Сангтӯда аллакай 16 миллиард рубл сармоягузорӣ шудааст. Ҳамчунин, дар доираи ташаббуси Фонди субот ва рушди АвруОсиё лоиҳаи таҷдиди Неругоҳи барқи обии Норак (тавассути таҳвили автотрансформаторҳо ба маблағи 40 миллион доллар) амалӣ гардонида мешавад. Илова бар ин, имконияти иштироки Русия дар бунёди нерӯгоҳҳои хурди барқӣ баррасӣ гардида истодааст, ки ин махсусан барои минтақаҳои душворгузари кӯҳистонии Тоҷикистон бисёр муҳим аст. Дар Русия аллакай 1300 адад чунин иншоотҳо бомуваффақият амал мекунанд.
Русия ва Тоҷикистон ҳамкориҳои иқтисодии фаъол доранд – дар доираи беш аз 30 ташаббуси муштарак ворид намудани беш аз 100 миллиард рубл сармоягузорӣ ба нақша гирифта шудааст. Дар кишвари мо аллакай тақрибан 330 корхона бо сармоягузории Русия фаъолият мебаранд. Фақат аз аввали соли 2024 дар Тоҷикистон 430 корхонаҳои нави истеҳсолӣ ифтитоҳ ёфтанд (ба кор даромаданд), ки бисёри онҳо бо дастгирии Русия бунёд карда шудаанд. Ба шарофати ин беш аз 3 ҳазор ҷойи корӣ таъсис дода шуд.
Албатта, ҳузури ташкилотҳои амрикоиву аврупоӣ дар Тоҷикистон барои ҳамкориҳо, ҷалби сармояҳо ва табодули таҷриба имкониятҳои навро боз мекунад. Дар ин замина, Русия барои Тоҷикистон як шарики санҷидашуда ва устувор боқӣ мемонад, ки ҳамкорӣ бо ин кишвар бар пояи манфиатҳои стратегии дарозмуддат ба роҳ монда шудааст.
Матлубаи Қ.
