Дӣ шайх бо чароғ ҳамегашт гирди шаҳр…

Георгий Дзалаев соли 1953 дар ноҳияи Сурхондарёи Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба дунё омадааст. Аз овони кӯдакӣ бо волидайн ба Тоҷикистон, ба Душанбе кӯчидааст. Модараш рус, падараш осетин. Оиладор, соҳиби ду фарзанд. Замони шӯравӣ донишгоҳи дар ҷаҳон машҳури синамоии Москва – ВГИК-ро хатм намуда, касби кинооператориро соҳиб шудааст.

Ӯ наворбардори “Братан”, “Қош ба қош”-и коргардони шаҳир Бахтиёр Худойназаров аст. Минбаъд бо коргадонҳои ватаниву хориҷӣ – Сайф Раҳимзоди Афардӣ («Ситораҳои сари танӯр»), Сафари Ҳақдод («Хоби бедорӣ»), Сиддиқ Бармак (“Ҷанги тарёк”) ҳамкорӣ намуда, филмҳои аввалини Ким ун Су, Доменик Де Ривазро наворбардорӣ кардааст. Ҳамчунин, худаш ба ҳайси коргардон филмҳои мустанади “Роҳи сафед”, “Дигаргуна”, “Ватан ширин” (якҷоя бо Орзумурод Шарифов), “Киштии Нуҳ”, «Пенелопаи нав», “Нафас”-ро сохтааст, ки аз асрҳои хотирмон мебошанд. Филмҳои “Қиёми рӯз”, “Муаллим” ва “Роҳ”, ки якҷоя бо Носир Саидов офарида шудаанд, рӯзмарраву ҷолибанд. Бештари ин наворҳо ба ҷоизаҳои асили синамоҷашнвораҳои ҷаҳонӣ мушарраф гардидаанд.

Георгий Дзалаев инсони боимони масеҳӣ аст ва ҳар боре дар бораи ӯ фикр кунам, байти Мавлоно Балхӣ ба ёдам меояд:

Дӣ шайх бо чароғ ҳамегашт гирди шаҳр,

К-аз деву дад малӯламу инсонам орзуст!

Ва гумон ме­кунам ӯ аз қабили ҳамин гуна «шайхҳост», ки бо чароғ одаму оламро таҳқиқ менамояд. Балки «шайхи» мо одаму оламро на бо чароғ, бо дурбини синамоӣ ё ба истилоҳи дигар, кинокамераву ви­деокамера кашф мекунад. Ин дастгоҳҳо низ мисли чароғ чеҳраҳои моро рӯшан намуда, дар он нишонаи хирад ва муҳаббат меҷӯянд. Яъне аз зумраи мутахассиси синамогаре мебошад, ки қариб ҳамеша пушти парда мемонад, вале воқеаҳои арзишноку хотирмонро ба мову шумо бо диди хеш муаррифӣ мекунад. Кинооператор ё ба истилоҳи дигар «филмбардор» аз қабили касбҳои синамоиест, ки дар худ ҳам бахши техникиву фаннӣ ва ҳам ҳунариро васл мекунад. Кинооператор дар саҳнаи филмбардорӣ, хусусан агар он саҳнаи бозии ҳунарпешагон бошад, мебояд зовияҳои дастгоҳи филмбардорӣ ва воситаҳои рӯшанидиҳандаро муқаррар намояд, дурбинҳои хурд ё калонро барои аксбардорӣ кардани табиату гирду атроф ва чеҳраи актёрон вобаста ба ҳадафҳои бадеии асар истифода кунад. Хулоса, донишҳои зиёди фанниву техникиашро мебояд тобеи офаридани тасвирҳои рангини бадеӣ гардонад. Аз ин рӯ, чанд дар сади муайяни муваффақият, ё нокомии филмҳо аз фаъолияти кинооператор вобаста аст. Яъне бар дӯши вай масъулияти азиме бор аст. Ва миёни тамошобини одӣ тасаввуроти маъмулие вуҷуд дорад: агар филм хуб барояд, коргардону филмноманавису актёрро таърифу тавсиф мекунанд, агар филм нохуб барояд, мегӯянд: «кори операторӣ хуб нест».

Хулоса, новобаста аз масъулияти бештари кинооператор, новобаста аз он, ки тамошобини одӣ филмро бо «чашми» ӯ мебинад, аслан ӯро намешиносад, аниқтараш, ба ӯ кор надорад. Тамошобини одӣ бештар ба актёри дӯстдоштааш кор дорад…

– Не обидно для Вас эта ситуация? (Магар ин вазъият Шуморо нороҳат намекунад?)- мепурсам ба русӣ аз Дзалаев.

– Мо операторон ба тақдири зайли худ кайҳо тан додаем, – мегӯяд ӯ ба русӣ. – Худи ман дар овони ҷавониям, то шурӯъ кардан ба кори дастёри оператор ҳеч чизеро оид ба ин касб намедонистам.

Мусаллам аст, ки ҳар эҷодкори асил таваҷҷӯҳи хонанда, шунаванда ва ё тамошобинро ба сӯи арзишҳои амиқу асил мекашад. Кинооператорӣ низ аз қабили ҳамин ҳунарҳост.

– Имрӯз синамо барои Шумо чӣ арзиш дорад: корест барои нон ёфтан, корест, ки рӯҳ ба он ниёз дорад ва ё ба истилоҳ «хоббӣ» аст?

– Агар ҷавоби мухтасар хоҳед: ҳам ину ҳам он. Дар забони русӣ калимаи «служение» (“хидмат гузоштан”) вуҷуд дорад, ки ҳама гуна муносибати каминаро ба кино ифода менамояд.

«Служение»-ро бештар насрониёни православӣ мавриди хидмат гузоштан дар хонаи Худо истифода мебаранд.

Кино бароям ҳам хизмати ҳамарӯза барои «нон», ҳам «хоббӣ» ва ҳам мавзеи муқаддас аст. Ман дар он ҷо хидмат мегузорам ба тамоми маънии дунявӣ ва руҳониаш.

-Дар синамо ба Шумо чӣ чиз бештар хуш меояду чӣ чиз нохуш?

-Дар ин «олам» ҳама чиз маро хуш меояд, вагарна онро тарк мекардам…

Аз филми хуб хушнуд мешавам, аз филми бад ба ташвиш меоям, ранҷ мекашам.

Тамоили филмҳои бад маро ба ташвиш меорад. Аслан синамо барои инсон арзишҳои асилро бояд эҳдо кунад. «Филми бад» гуфта камина наворҳои синамоиеро дар назар дорам, ки зимнан ҳадафҳои ғаразноки нопок аз қабили авомфиребӣ, сохтакорӣ, арзишҳои қалбакӣ ва ба ин монандро ташвиқу тарғиб мекунанд. Ин зайл филмҳо иморати аз қум сохтаеро мемонанд, ки бо ҳиллаву найранг ва гӯё бо “насиҳат” тамошобинро ба коми худ мекашанд ва ногаҳону фавран хароб гашта ҳамаро зери «қум» мегузоранд.

-Аз касби интихобкардаатон ягон бор пушаймон шудаед?

-Касоне, ки маро мешиносанд, борҳо тавсия дода буданд, ки касби дигареро интихоб намоям, то рӯзгори ману аҳли хонаводаам ба серию пурӣ гузарад. Вале ба ишон мегуфтам, ки ҳоли ҳозир ҳамаи касбҳо аз нигоҳи даромад дар ҳамин вазъанд.

-Аҳли хонавода ба касбу кори Шумо чӣ гуна муносибат мекунад, он тавре, ки ман медонам, касби Шумо шабеҳи геологу ҳафриётшинос аст: агар ба сафари хидматии берун аз шаҳр ё кишвар равед, ду ё се моҳ дар хона намешавед?

-Ҳарчанд духтарҳоям ба воя расида, шавҳар карда, дар дигар кишварҳо бо оилаҳояшон умр ба сар мебаранд, ин масъала барояшон тааҷубовар нест.

Хонумам бошад ба тақдир тан додааст.

-Дар кори операторӣ кудом услубу мактаби ҳунариро мепарастед?

-Дар ВГИК банда дар гурӯҳи Шатров Игор Владимирович таҳсил мекардам. Инсони хеле хоксор, вале хеле ҳирфаӣ буд. Ҳарчанд худаш оператори машҳур буд, аммо кӯшиш мекард, ки шогирдонаш аз бозёфтҳои дигар операторон бохабар бошанд. Бахусус вай ба омӯхтани кори кинооператороне, ки дар бахши филмҳои илмиву оммавӣ фаъолият менамуданд, даъват мекард. Ӯ мегуфт, ки худи жанри илмиву оммавӣ филмбардорро ба ҷӯяндагӣ, пайдо намудани усулҳои нав ҳидоят мекунад.

Услуби Георгий Рерберг дар сохтани кадр, композитсияи он, таносуби рӯшаниву торикӣ (контраст), ранг, усули ҳуҷҷатнигорӣ ба сабзидани малакаи оператории камина сабақе шудаанд арзанда.

Ман ҳамчунон сипосгузорам аз кӯмаки беғаразонаи кинооператорони номдори киностудияи «Тоҷикфилм»- Рустам Муҳаммадҷонов ва Ростислав Пирумов. Ишон ҳар кодом шахсиятҳои нотакрор, хеле боистеъдод буданд, ки ба сабзидани касбияти ман кӯмакҳои бародарона кардаанд.

Замоне, ки ман бори аввал баъд аз таҳсил ба «Тоҷикфилм» баргаштам, бароям имконият муҳайё шуд, ки бо оператор ва режиссёри филмҳои мустанад Вячеслав Фомин (балки ӯ рассоми хуб ҳам буд) ҳамкорӣ кунам. Ин мард шефтаи касб буд. Табиатро дӯст медошт, онро хуб дарк мекард. Касби синамоиро шояд барои васл кардани риштаҳои кандашуда миёни инсону табиат истифода менамуд. Тавре ки имондори асил пеши Худо хидмат мекунад, Вячеслав низ пеши Табиату Инсон хизмат карданӣ мешуд. Вале, таассуф, шефтагонро на ҳама одамон мефаҳманд…

-Георгий, Шумо дар тавлиди филмҳои пешинаи Бахтиёр Худойназаров- “Братан” ва “Қош ба қош” ба ҳайси сароператор иштирок кардаед. Чаро дар сохтани филми «Падари маҳтобӣ» ва асарҳои баъдинаи Бахтиёр иштирок накардед?

– Мо бо Бахтиёр дӯстии шахсӣ доштем, вале ин маънои онро надошт, ки дар ҳар филми наваш ман бояд ҳатман иштирок кунам. Ҳар филм жанру услуб ва воситаҳои бадеии худро дорад. Ва тибқи он режиссёр гурӯҳи эҷодӣ месозад, яъне оператору бастакору рассому ҳунарпешагону дигар соҳибкасбонеро, ки маҳз барои сохтани филми мазкур, балад ҳастанд, даъват мекард.

-Умуман дар сохтани филм шахси аввал кист?

-Истеҳсоли филми ҳунарӣ шабеҳи масали «Қув, харчанг ва моҳӣ»-ро дорад, яъне филмноманавис мехоҳад риштаро ба самти худаш кашад, режиссёр – ба самти дигар, филмбардор дидҳои худро дорад, актёр мехоҳад ба таври худ нақш биофарад. Ва агар дар ин кор ҳадафи ягонае набошад, вой бар ҳоли филм. Дар офаридани филм бояд як нафар ба ибораи Шумо «шахси аввал» бошад – РЕЖИССЁР. Ӯ ҳуқуқу иродаи эҷодгариашро истифода бурда, ҳамаро барои офаридани асари яклухти бадеӣ муттаҳид менамояд…

-Шояд аз ҳамин сабаб Шумо худатон ба таҳияи филмҳо шурӯъ кардед: худ филмнома менависеду худ филмбардорӣ мекунеду худ онро тадвин месозед?

-Касби ман кинооператорист ва ба касбам содиқ ҳастам. Ҳеҷ вақт даъвои режиссёр ё филмноманавис буданро накардаам. Ин чизҳо касбанд ва ҳам ниёзманди истеъдоди хос. Ман тарафдори касбият ҳастам. Хусусан дар кино ҳар кас бояд кори худро бикунад.

-Оё истисно вуҷуд дорад?

-Оре, истисно вуҷуд дорад. Вале истисно-истисно аст. Мо-ку оиди қонуният сухан меронем.

Оид ба филмҳои мушаххасе, ки камина ба ибораи Шумо «таҳия кардам». Баъзан масоиле ё мушоҳидае пеши эҷодгаре меояд, ки каси дигар ба он ба тавре, ки Шумо мехоҳед, таҷдиди назар ва таҳқиқи онро надорад. Ана дар ҳамин гуна мавридҳо истисно ба миён меояд, яъне гӯем ки оператор муваққатан ҳам бошад муаллифи филмнома мешавад, ҳам таҳиягар ва ҳам филмбардор.

-Яъне тавре, ки ин ҳолат дар филми “Киштии Нӯҳ”-и Шумо рух дод, дуруст аст?

– Бале.

– Георгий, Шумо кинооператоре ҳастед, ки ҷаҳон мешиносад. Оё ягон бор ба саратон фикри Тоҷикистонро тарк намуда, ба ягон кишвари аз ҷиҳати синамоӣ пешрафта, кор карданро накардаед?

-Тавре, ки худи Шумо медонед, бандаро дӯстонам аз дигар кишварҳои собиқ шӯравӣ гоҳ-гоҳ ба кор даъват мекунанд. Ман бо дӯстонам рафта филмбардорӣ мекунам. Вале дилам мехоҳад, дар таҳияву тавлиди филмҳои ватанӣ бештар иштирок кунам. Ғайр аз ин дар хоки Душанбе ҷасади модарам хобидааст…

-Дар дил чӣ таманниёт доред?

– Мебояд кулли бахшҳои кинематографияи ватаниро фаъол кунем, усулҳои нави паҳну пахши филмҳои хубу арзишдорро бо назардошти вазъи кишвар ва бо истифодаи дастовардҳои навини текникӣ ба роҳ монем… Зиндагӣ рӯз аз рӯз беҳтар мешавад. Кино бо тамоми бурду бохташ бо ҳамин зиндагӣ сахт алоқаманд аст. Ҳам аз нигоҳи мундариҷааш ва ҳам аз нигоҳи таҳкурсии иҷтимоиву молиявиаш. Аз ин хотир, ман имон дорам, ки ояндаамон нек хоҳад буд…

«Шайхи» мо (яъне Георгий Дзалаев) воқеан шайхест, ки рӯзҳои истироҳат ба ибодатгоҳи масеҳӣ меравад, намоз мегузорад. Мардест аз ин рӯзгори пур аз таззоду ҳаёҳуй, пур аз ранҷу шодиҳо ва бомаъниву бемаънӣ таҷриба андӯхта, сабақ омӯхтааст.

Ман аз рӯзе, ки бо ӯ шинос шудам, донистам, ки ӯ баробари дорои маърифати олии замонавӣ, мар­дест модарзод поксиришт, ботамкин, инсондӯст, созанда, хайрхоҳ. Мардест ки Худову худашро шинохта.

Одатан ҷомеаи имрӯза эътиқоди фардро муҳокима намекунад. Ин чизест хеле маҳрамона. Этиқоди Георгий мавзӯест, ки ба касе онро маҷбуран бор намекунад. Вале барояш он маҳаки зиндагии шахсӣ аст. Ва чун филмҳои эҷодкардаашро мебинем, хусусан наворҳои солҳои охирашро, яке аз хусу­сияти эҷодии ӯ ин аст, ки бо вуҷуди воқеънигории комил фазоеро ба вуҷуд меоранд, ки бинандаро дар маҷмӯъ ба олами маъниҳо, ба ҷустуҷӯи арзишҳои амиқи равонӣ мебаранд…

Георгий шефтаи Бадахшон аст. Оид ба ин минтақа филмҳои зиё­де ҳам ба ҳайси муаллиф, коргардон ва ҳам филмбардор таҳия намудааст. Барои далел ман танҳо чанд филмеро аз теъдоди зиёд номбар мекунам: «Помир аз назари Парварди­гор» (режиссёр Толиб Ҳомидов, оператор – Георгий, 1996), «Киштии Нӯҳ», (муаллиф, режиссёр ва оператор Георгий Дзалаев, 2002), «Дигаргуна» (муаллиф, режиссёр ва оператор Георгий Дзалаев, 2004), «Шоҳносири Хусрав» (ре­жиссёр Сафар Ҳақдодов, оператор Георгий Дзалзев, 2004).

Чаро меҳри Бадахшон ва бадахшониён қалби «шайхи» моро ин қадар тасхир кардааст?

Аз дидани филмҳояш ба ин савол камина ба ҳадди зарфи фаҳмишам ҷавобе ёфтаам. Бадахшони сангзору кӯҳӣ табиа­ти сахтгиру тундхӯй дорад. Ва на ҳар фард ва на ҳар қавм тавоноии ин ҷо зиндагӣ карданро дорад. Миҳани таърихии Георгий – Осетия низ саросар кӯҳсор аст. Ва дар он ҷо низ мардуме зиндагӣ мекунад, ки ба мисли мардуми Бадахшон шуҷоанду ба душвориҳои табиати тундмиҷоз тобовар. Мардуми Осетия низ мисли бадахшониён кишвари саросар сангинашонро дӯст медоранд. Онҳо низ бадфеъливу сахтии заминашонро бо меҳнати суботкорона; бо қалбҳои пурмеҳр, мадҳияхониву сурудҳои ошиқонаву орифона нарм мекунанд.

Аввали тобистон устод Давлат Худоназаров чанд рӯз меҳмони мо душанбегиҳо буд. Ба ману Георгий ва чанд дӯсти дигар нақл кард, ки бо кадом як сабабе ба Осетия сафар доштааст. Ва дар ҳамин сафар дар яке аз деҳаҳои кӯҳӣ меҳмон шудааст. Ва мегуфт, ки ҳангоми вориди яке аз хонаҳо шудан, ӯ ғайри чашмдошт ангушти ҳайрат газидааст. Дар мобайни хона шоҳсутуни бадахширо дидааст, ки онро ҳар фарди воридшуда оғӯш гирифта, зиёрат мекардааст. Дар сурати набудани соҳибони хона, бо шоҳсутун бо эҳтироми бепоён сӯҳбати ниҳоние карда, таманнои худро арз менамудааст.

Хонандаи арҷманд, шумо дарк кардед, ки устод Давлат аз чӣ ба тааҷҷубу фараҳ омадааст?

Оре, ин шоҳсутуни хонаи рустоии осетинӣ – шабеҳи Шоҳсутуни чиди бадахшонӣ будааст. Муҳаққиқон собит карда­анд, ки бадахшониён ва умуман тоҷикон дар гузаштаи хеле дур шохаҳои як шаҷара – тамаддуни ҳиндуурупоӣ, ориёӣ будаанд.

Ва чун ин тавр аст, ман меҳру муҳаббати Георгийро ба Бадахшон боз дар ҳамин пайвастагиҳо мебинам.

Камина роҷеъ ба ин мавзӯъ бо Георгий сӯҳбат надо­штам. Ва ҳатто аз ӯ ҳоли аслро пурсиданӣ шавем ҳам, шояд ӯ гуфтаҳои маро рад ҳам кунад. Ва ба ин ҳақ ҳам дорад. Чаро ки «шайхи» мо комилан соҳибназар аст. Вале худатон қазоват кунед, хонандаи арҷманд, далелу мушоҳидаҳоеро, ки ман дар боло зикр кардам, ба воқеият хеле наздик аст…

Ва дигар ин, ки сабаби унсгирии Георгий ба Бадахшону бадахшониён танҳо нерӯи меҳргароии худи Георгий нест. Сабаб, тавре, ки арз шуд, боз дар хислати бадахшони­ён аст. Дар хулқу аъмол, расму оини ин сарзамин ҳама ҷавҳарҳои солиму хирадмандонаи тамаддунҳои гузашта­ву имрӯзаро дар омезишу пайвастагии комил дидан мумкин аст. Ин ҷо ҳам меҳрпарастӣ ҳаст – аз теъдоди суннат ва адё­ни аҷдодони пеш аз исломии мо. Ин ҷo ислом ҳаст, бо тоби­шу шеваҳои мухталифаш. Ин ҷо Шоҳносир ҳаст, бо таъ­лимоти зиёву ҳикматпарастиаш. Ин ҷо Мавлоно ҳаст, бо «Девони Шамси Табрезӣ» ва «Маснавии маънавӣ»-аш. Ин ҷо суннатҳои созандагии акнун аст. Ҳамаи ин барои ҳунарманди ҷӯянда маводе ҳаст муҳим…

Бисёр шод шудам, ки Георгийро ба дарёфти Ҷоизаи давлатии Рӯдакӣ, дар қатори дигар ҳамкасбонаш пешбарӣ кардаанд ва ин иқдомро комилан дастгирӣ мекунам.

Саъдулло РАҲИМОВ,

профессор