Имрӯзҳо ду нуқтаи назари ҷаҳонишавӣ мавҷуданд. Тибқи яке аз онҳо, ҷаҳонишавӣ умумияти объективии рушди иҷтимоию иқтисодӣ, сиёсӣ ва маънавии тамаддунҳо ва фарҳангҳо, кишварҳо ва халқҳои гуногунро (ва дар муддати кӯтоҳ – ҳама) инъикос мекунад, ки табиатан дар марҳилаи кунунии таърихи ҷаҳон ташаккул ёфтааст. Тибқи нигоҳи дигар, ҷаҳонишавӣ натиҷаи субъективии тавсеаи фарҳангии ИМА мебошад, ки маҷбуран дар тамоми ҷаҳон паҳн шудааст, меваи таассуфовар ва ибтидоии сиёсати таҷовузкори империализми ҷаҳонист. Агар мо бо дурустии назари аввал розӣ шавем, ҷаҳонишавӣ сарнавишти ногузири башарият ва фарҳанги ҷаҳонӣ дар ояндаи дур аст; агар мо нуқтаи назари дигарро қабул кунем, ҷаҳонишавӣ васвасаи заҳролуд аст, ки аз он ҳарчӣ бояд худро раҳо карда, онро аз дохили ҳар фарҳанги асил раҳо бояд кард. Дар як ҳолат, ҷаҳонишавӣ тақдири тамоми ҷомеаи ҷаҳонӣ ба назар мерасад; дар дигараш, ин майдони муборизаи шадидтарини фарҳангҳои маҳаллӣ барои зинда мондан, ҳифзи асолати рӯҳӣ ва арзишӣ мебошад.
Дар ҳақиқат, тавре ки Э. Эриксон менависад, амрикоиҳо кишвари худро ҳамчун “ватан” ба маънои мустақим ва “сарзамини ниёгонашон” дарк намекунанд. Онҳо ин кишварро қариб бо алам, ғайримантиқӣ ва воқеъбинона дӯст медоранд.
Васоити фарҳангӣ аз қабили афсонаҳо, сурудҳо, китобҳо, мақолаҳо ва ғайра дар маҷмӯъ хотираи таърихиро ташкил медиҳанд. Хотираи таърихӣ қобилияти пурасрорест, ки ба ҳар шахс хос аст. Ин қобилият дар амали дуҷонибаи муайян кардани таърих дар худ ва худ дар таърих роҳандозӣ мешавад. Ҳамчун қобилияти маънавӣ, хотираи таърихӣ фаъол аст, яъне нисбат ба мундариҷаи объективии он бетараф нест. Аз хотираи таърихӣ маҳрум кардани шахс аст ва ӯро аз худмуайянкунии маънавӣ маҳрум кардан, яъне маҳви шахсияти ӯст. Дар марҳилаҳои поёнии ҳаёти таърихӣ хотираи иҷтимоӣ умуман вуҷуд надорад. Хотираи иҷтимоӣ дар давраи аввали мавҷудият тасодуфӣ мешавад. Ҳар гуна таълимоти сиёсӣ ба хотираи таърихӣ муроҷиат мекунад ва агар ин хотира дар наслҳо ё минтақаҳои гуногун ба ҳам мувофиқат накунад, пас ин таълимоти сиёсӣ имкониятҳои гуногуни муваффақиятро хоҳад дошт.
На танҳо С. Ҳантингтон, балки муҳаққиқони дигар низ сатҳи мушаххаси муттаҳидшавии мардумро дар тамаддун таъкид мекунанд. Ҳамин тавр, Ф. Фукуяма бо ишора ба куллан тағйирёбанда дар нимаи дуюми асри ХХ нақши динро дар густариши ҷомеа изҳор дошта, рафъи чунин ҷамоаҳои суннатӣ, ба мисли оила ва гурӯҳи динӣ ва дар тамаддун васеъ кардани онро қайд намудааст. Ин андешаро идома дода, С. Ҳантингтон менависад: “Бинобар таҳлилҳо, тамаддун, ҳамчун ҷомеаи олии фарҳангии одамон ва дараҷаи васеътарини шинохти фарҳангӣ, илова бар он чизе, ки одамонро аз дигар намудҳои биологӣ фарқ мекунад, пазируфта мешавад. Он ҳам аз ҷониби унсурҳои умумии объективӣ, аз қабили забон, таърих, дин, урфу одатҳо, институтҳои иҷтимоӣ ва ҳам аз ҷониби худшиносии субъективии одамон муайян мегардад. Якчанд сатҳи шинохти одамон мавҷуд аст. Масалан, сокини Рум метавонад худро дар дараҷаҳои гуногун ҳамчун румӣ, итолиёвӣ, масеҳӣ, аврупоӣ ва ғарбӣ дарк кунад. Тамаддуне, ки вай ба он тааллуқ дорад, сатҳи баландтарин аст, ки ба ӯ барои возеҳ шинохтани худ кӯмак мекунад. Тамаддунҳо бузургтарин “мо” мебошанд, ки дар доираи он ҳама худро фарҳангӣ дар хона ҳис мекунад ва худро аз ҳама “онҳо” фарқ мекунад”.
Ин ҷо муҳаққиқ тамаддуни Ғарбро аз соири тамаддунҳо ҷудо карда, ба он эҳтироми хоссеро иқрор менамояд ва гузашта аз ин, боз идома медиҳад, ки ҳар фарҳанге тавассути қиёс бо ғайри худ шинохта мешавад. Зимни баррасиҳои ҳувияти фарҳангии ҷомеа ҳамоҳангии кишварҳо мушоҳида мешавад. Агар Русияро чун ҳудуди Аврупо дониста, боз фарҳангҳои зидди урупоиро дар ин кишвар таҳқиқ кунем, бешак ба баъзе хусусиятҳои дар Тоҷикистон ҷойдошта ҳамоҳанг мешавем. Масалан, Ҷумҳурии Тоҷикистон ягона кишвари ориётабор дар минтақа аст ва ҳамаи ҳамсояҳояш ғайри ӯ маҳсуб мешаванд, аммо ягонагии тамаддун дар минтақа дар тӯли ҳазор соли ахир дини воҳид мебошад. Бегуфтугӯ, дар Осиёи Марказӣ равишҳои динӣ бар ормонҳои миллӣ ғолиб омада, ҳувият ғолибан дар дин инъикос ёфтааст, ё худ ҳувияти гумшуда мушоҳида мешавад ва миллатҳо ормонҳоро танҳо дар дини ислом ҷустуҷӯ мекунанд. Бинобар ин, онҳо ҳангоми таҳқиқи худ ба нусха ва сояи миллатҳое табдил меёбанд, ки айни замон дини онҳо бо номи он миллатҳо муаррифӣ мешавад. Чунончи, дини ислом дар замони муосир бо номи ду миллати асосӣ, яъне араб ва турк бештар баррасӣ мешавад ва новобаста аз натиҷаи тарзи тафаккур дигарон ба арабу турк майл намуда, бехабар аз хостаҳои худ ба онҳо мубаддал мегарданд. Ин махлуқест, ки иртиботи худро бо як фарҳанг гум кардааст ва то ҳол ба баъзе фарҳангҳои дигар шомил нашудааст. Ба ибораи дигар, шахсияте бо ҳувияти гумшуда агарчи бар фарҳанг ва тамаддуне бегона майл пайдо намояд ҳам аз ҷониби ашхосе соҳибтамаддун истиқбол намегардад ва чун инсоне бидуни ҳувияти миллӣ боқӣ хоҳад монд, зеро фарҳангҳо онҳоро рад карданд ва ғайри қобили қабул ва харобиовар арзёбӣ намуданд. Академик Раҳим Масов ин вазъро чунин шарҳ додааст: “Дар сарнагун шудани давлати Сомониён (ҳаммонанди ҳаводиси ахири Ҷумҳурии Тоҷикистон) нерӯҳои иртиҷоӣ бисёр гунаҳкор буданд. Мутаассибин аз он ки Сомониён аз маориф, илму фарҳанг ва ҳунару пизишкӣ пуштибонӣ мекарданд ва аз он ки дар дарбори Оли Сомон ба шоирон, нависандагон ва донишмандон, ба вижа Абӯ Алӣ ибни Сино, арҷи бисёр қоил буданд, норозӣ буданд ва онҳо Ибни Сино ва равшанфикрони дигарро “мулҳид” ва “душмани ислом” эълон карданд. Онҳо мардумро даъват карданд, то аз туркон пуштибонӣ кунанд, зеро ба қавли онҳо гӯё туркҳо низ мусулмон ҳастанд ва ба хотири наҷоти давлати Сомониён набояд хун рехта шавад. Омадани туркон бар сари ҳокимият дар воқеъ барои мутаассибин аз назари тактикӣ хеле судманд буд, воқеият он буд, ки ин неруҳо аз торикӣ ва нодонии ҳокимони турку муғул дар дини мусулмонӣ истифода карда, метавонистанд ба осонӣ ба онҳо фишор оваранд. Хонҳои турку муғул, ки ба тозагӣ исломро пазируфта буданд, аз рӯҳониёни мусалмон бе чуну чаро итоат менамуданд. Ҳамчунин, рафтор нисбат ба меҳан ва халқи худ хиёнат ва ҷинояте беш набуд, ки авоқиби фоҷиабори он то рӯзҳои мо эҳсос мешавад. Пас аз фурӯпошии давлати Сомониён ва эҷоди давлатҳои ҷадид дар сарзамини Осиёи Миёна ҳокимият ба дасти хонадонҳои мухталифи турку муғул афтод. Аммо идораи давлат куллан дар дасти тоҷикон боқӣ монд. Ҳокимони турку муғул, ки қодир набуданд ба умури ҳукуматӣ ва идораи давлат бипардозанд, маҷбур буданд, ки тоҷиконро ба мақомоти муҳими давлатӣ ба унвони вазир, мушовир, мустахдими дастгоҳи давлат ва ғайра таъин кунанд. Онҳо на танҳо системи идораи давлати тоҷикон, балки фарҳанги ғанӣ ва тарзи зиндагии кӯҳани халқи тоҷикро пазируфтанд. Забони тоҷикӣ тақрибан дар ҳамаи давлатҳои сарзамини Осиёи Миёна то соли 1924 забони расмӣ буд. Султон Маҳмуди Ғазнавӣ ҳатто аслу насаби турку муғулии худро инкор кард ва монанди Сомониён муддаӣ буд, ки Баҳроми Чӯбин аз ниёкони дури ӯст, хонҳои Қарахонӣ таҳти таъсири достонҳои ҷовидонаи “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ, худро аз табори Афросиёб медонистанд. Вале ҳамон гуна, ки маълум аст, Афросиёб набераи Фаридуни буд ва дар шарёни ӯ хуни туркӣ набуд”.
Машраб АБДУЛЛО
