Дар асарҳои муҳаққиқони хориҷӣ дар баробари баррасӣ ва ҳалли масъалаҳои сиёсию иқтисодӣ ва фарҳангии аморати Бухоро, ба мавзуи муайян кардани ҳайати аҳолӣ, нуфуз ва мақоми гурӯҳҳои этникӣ дар пешбурди ҳаёти ҷамъиятӣ таваҷҷуҳи хоса дода шудааст. Махсусан, ба маълумоти муаррихон ва ҷомеашиносон дар асри XIX аҳолии аморати Бухороро, асосан тоҷикон, ӯзбекҳо, қирғизҳо, арабҳо, эрониҳо (форсҳо), яҳудиҳо ташкил медоданд, аммо мардуми аз ҳама қадим, таҳҷойӣ, сокинони аслии шаҳр тоҷикон маҳсуб меёфтанд ва теъдодашон тӯли чандин садсолаҳо аз дигар гурӯҳҳои этникии маскуншудаи шаҳр зиёда буданд. Гурӯҳҳои этникии дигар бошанд, бо мурури замон, бо сабабҳои гуногун: ҷангҳои мудаввоми қабилавӣ, аз муздурию сатҳи пасти зиндагӣ раҳоӣ ёфтан, ба тариқи иҷборӣ ва ғайра Бухороро ҷойи зисти худ гузидаанд. Барои тасдиқи ин андеша ва инъикос доштани ҳақиқати воқеии таърихӣ зарур мешуморем, ки ин мавзуъро дар асоси такя кардан ба асарҳои таълифкардаи муаррихон ва муҳаққиқони хориҷӣ мавриди таҳлилу муқоиса қарор диҳем.
Аз ҷумла, Н.Хаников андар боби омӯзиш ва таҳқиқи ҷанбаҳои ҷудогонаи ҳаёти мардумони аморати Бухоро аз шахсиятҳои маъруф ва шинохта муаррифӣ мегардад. Зеро ӯ дар баробари дигар масоили таърихию фалсафӣ ба мавзуи муайян кардани ҳайъат ва шуғли аҳолии аморати Бухоро дар асри XIX аҳамияти махсус дода, китоби бунёдие бо номи «Тавсифи хонигарии Бухоро» таълиф менамояд.
Бавижа, дар ин китоб дар мавриди тоҷикон ва кай ба ин сарзамин омада, онро обод намудани онҳо иттилоъ дода, менависад: сокинони таҳҷоии шаҳри Бухоро тоҷикон мебошанд. Кай ба ин ҷо омадани онҳо маълум нест. Аммо мувофиқи далелҳое, ки дар асоси такя ба маводи китоби Наршахӣ зикрашонро раво мебинад, маълумот медиҳад, ки вақти омадани онҳо аз Ғарб ба ин сарзамин, яъне водии Зарафшон як марзи нообод, қамишзор буда аст. Тоҷикон, ки мардуми кордида ва дар меҳнат таҷрибаи кофӣ дошта буданд, аввалин маротиба ба коркард, обод кардани атрофи соҳил, бунёди боғҳо пардохта, дар муддати мадид ин ҷоро ба як гулзор мубаддал карданд. Бинобар ин, эшон сокинони муқимии Бухоро мебошанд. Лек ин мардум бо вуҷуди дар фосилаи қарнҳо дар зери фишору таъқиби аҷнабиён мондан, сарчамини худро тарк накарда, шаҳрро ҳамчун як маркази илму фарҳанг ва тамаддуни ғании худ обод нигоҳ доштанд.
Аз ин рӯ, назар ба дигар шаҳрҳои Осиёи Миёна дар Бухоро шумораи онҳо хеле зиёд мебошад. Шуғли асосии онҳо тиҷорат буда, аммо завқи дар ҷангҳо иштирок карданро надоштанд. Аз мардумони дигар бо сабурӣ, нармдилӣ, табиати ором доштан ва тааммул фарқ мекарданд. Хислати бади инсонро бошад, дар дурӯғ гуфтан, ба сухани худ вафодор набудан, медиданд. Симои зоҳирии зебо, қомати баланд дошта, ранги пусташон сафед, муй ва чашмонашон сиёҳ, аммо дар интихоби либос таваҷҷуҳ ба дигар мусулмонон мекарданд. Дар гуфтор, рафтор, муносибат, ҳаёти хонаводагӣ, қабул ва иззати меҳмонон назар ба ӯзбекҳо дар бораи онҳо сухан гуфтан зиёдтар аст [Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. – СПб., 1843. – С.53-56].
Муҳаққиқи маҷорӣ, Армениус Вомберӣ низ ба ҳайси забоншинос, баҳри муайян кардани наздикии забони хуш бо забон ва шеваҳои мардумони Осиёи Миёна ба ин сарзамин сафар кардааст. Баъди бозгашт ба ватан хотираҳо, мушоҳидаҳо ва мусоҳибаҳои худро бо мардуми ин сарзамин китобат карда, онро «Саёҳати дарвеши дурӯғин дар хоноти Осиёи Миёна» унвон медиҳад. Муаллиф ба мисли Н.Хаников таваҷҷуҳ ба масъалаи сохтори иҷтимоии аморати Бухоро дода, иттилоъ медиҳад, ки дар ин сарзамин гурӯҳҳои зерини этникӣ: тоҷикон, ӯзбекҳо, қирғизҳо, марвазиҳо, эрониҳо, арабҳо, яҳудиҳо, ҳиндуҳо зиндагӣ мекунанд. Ӯ дар бораи мақоми тоҷикон дар низоми иҷтимоии ин сарзамин маълумот дода, қайд мекунад, ки воқеан мардуми бумии тамоми шаҳрҳои минтақаи Осиёи Миёна тоҷикон мебошанд, аммо дар ҳеч ҷо ададашон бапои Бухоро намерасад. Ва танҳо дар ҳамин ҷост, ки метавонанд нисбат ба ватани аслии худ, яъне “Хуросон” бо камоли ғурӯр идаои худро бар курси биншонанд. Чунин изҳор мекунанд, ки сарҳадоти онҳо аз як тараф, ба Хутан ва Чин, аз самти марғиб ба дарёи Хазар, аз тарафи ҷануб ба Ҳиндустон муттасил аст. Аммо ҷои таассуф аст, ки ин миллати таърихан қадим ва зиндагонии пурифтихори собиқ дошта, дар ниҳоят табоҳу фасод шуда аст. Бинобар онҳоро мардуми қадими Осиё фарз кунем, яқинан ҳувайдо мешавад, ки ин мардум дар асрҳои гузашта вазъияти бисёр ғамнокеро аз сар гузарондаанд [Армениус Вомберӣ. Саёҳати дарвеши дурӯғин дар хоноти Осиёи Миёна. – Теҳрон, 1986.- С. 360].
Агар ин ҷо андешаҳои ҳар ду муҳаққиқро таҳлилу муқоиса намоем месазад якчанд нуктаи муҳимро равшан намоем: аввалан, сокинони таҳҷоии шаҳри Бухоро ва маҳаллаҳои атрофи он тоҷикон буданд; дуюм, аз дигар гурӯҳҳои этникии маскуншуда бо симои зоҳирии зебо, қомати баланд, ранги пуст (сафед), муй ва чашмонашон сиёҳ фарқ мекарданд; сеюм, мардуми босабур, нармдил, табиати оромдошта ва таҳаммулгаро буданд; чаҳорум, хислати нописандидаи инсониро дар дурӯғ гуфтан, ба сухани худ вафодор набудан, медиданд; панҷум, нисбат ба дигар қавмҳо фарҳанги қабул, эҳтиром ва иззат доштани меҳмон ва меҳмондориашон фарқ мекард; мардуми кордида ва дар меҳнат таҷрибаи кофӣ дошта буданд. Махсусан, дар боби фарҳанги шаҳрсозӣ, касбу кор, кишоварзӣ, коркарди замин, бунёди боғҳо, обод кардани атрофи соҳили дарёи Зарафшон ва ғайра дастовезҳои зиёде аз худ мерос мондаанд; бо вуҷуди мардуми таҳҷойӣ, соҳибмулк будан, аз ҷангҳои пайвастаи қабоили саҳрогард, бодиянишини турк қудрати сиёсии худро аз даст дода, дар таърих азиятҳои зиёде кашидаанд.
Ба маълумоти Вомберӣ ӯзбекҳои Бухоро аз лиҳози ботин бо тоҷикон пайвастагии наздике доштанд. Махсусан, дар хонигарии Хива ӯзбекҳо ба «сортҳо» (тоҷикони ба савдо машғулбуда ва забондон) аз ҷиҳати қиёфа то ҳадде монандӣ доштанд. Аммо ин нажод тайи чанд қарн аз дигар нажодҳои соири хонот, хусусан, тоҷикон аз он ҷиҳат афзалият пайдо карданд, ки худи амир аз ӯзбекҳои или манғит буд, бинобар ин, маъмурини ҳарбӣ ва сафи қушунро, ки низом ва оромии давлат аз онҳо вобастагӣ дошт, аз аҳли ин нажод (саҳронишинон) интихоб менамуд. [Армениус Вомберӣ. Саёҳати дарвеши дурӯғин дар хоноти Осиёи Миёна. – Теҳрон, 1986.- С.459-460].
Воқеан, агар ин ҷо иллатҳои асосии дар маркази тамаддуни тоҷикон – Бухоро афзалият пайдо кардани қабоили турк, аз ҷумла ӯзбекҳоро ҷустанӣ шавем, месазад далелро аз саҳифаи таърихи пешини давлатдории тоҷикон пайдо намуд. Масалан, шоҳони Сомонӣ дар низоми давлатдорӣ ба ду камбудии ҷиддӣ роҳ доданд: аввалан, принсипи таҳаммулгароиро шеваи кори давлатдорӣ эътироф карда, новобаста аз мансубияти нажодӣ бо ҳама афрод, махсусан кучманчиён муносибати нармдилона, инсонгароёна доштанд; дуюм, ба аҳли кучманчӣ эътимод карда, намояндагони онҳоро ба вазифаҳои маъмурӣ, хусусан соҳаи қудратӣ, ҳарбӣ таъйин менамуданд. Ба сафи қушун аҳли ин қавмро шомил мегардониданд.
Бинобар ин ду далел ва иллатҳои дигар давлати Сомониён завол ёфта, дар сарзамини аҷодии мо идораи сиёсӣ ба уҳдаи қабоили турк гузашт ва онҳо тӯли қариб даҳ садсола ин қудратро аз даст надода, ҳукмравоӣ карданд. Аз сиёсати ҷангҷӯёна ва ғосибии онҳо мардуми таҳҷойӣ – тоҷикон зери азияту озор қарор гирифта, аз вазифаҳои идоракунанди низоми ҷомеадорӣ, махсусан соҳаи ҳарбӣ маҳрум карда шуданд. Вале аз сабаби соҳибмаърифат, доно, соҳибтаҷриба, соҳибфазилат будани тоҷикон амирони қабоили турк онҳоро барои иҷрои вазифаҳои муншигӣ, мударрисӣ. имомӣ, қозигӣ, қушбегигӣ ва ғайра масъул мекарданд.
Тибқи маълумоти Н.Хаников ӯзбекҳо дар хонигарии Бухоро на аз рӯйи шумора, балки аз ҷиҳати ягонагии авлодӣ яке аз қабилаҳои сернуфуз буд. Аммо ба мисли қирғизҳо ба авлоди гуногун тақсим мешуданд. Монандӣ: манғит. минг, юз, кирк, унг, унгачит, чилаир, сарай, қунгурот ва ғайра. Муҳаққиқ баъд аз муайян кардани марзҳои саҳронишинии ин қабилаҳо дар муқосиа бо дигар мардумони маҳаллӣ, хусусан, тоҷикон менависад, ки ӯзбекҳо аз ҷиҳати зоҳирӣ ба қабилаҳои муғул шабоҳат доштанд. Андомашон на он қадар зебо, қоматашон миёна, ранги муй ва ришашон зардина, муйсиёҳ кам андар кам ба чашм мерасид. Дар тан ҷомаи беқасаб ва алочаи дӯхта ба бар карда, дар сар кӯлоҳи бофта ва оро додаи худро мемонданд. Бисёриашон ҳатто кӯлоҳи бофта ва ранг накардаро ба сар мегузоштанд, ки аз чиркинӣ, ранги сафеди он ба сиёҳ мубаддал шуда буд. Аз рӯйи авзоъи зист, онҳо ҳаёти саҳронишиниро пеша мекарданд, ки ин тарзи интихоби зиндагӣ ба аҳолии муқимӣ, тоҷикон қобили кабул набуд. Баъзе хонаводаҳои ин қавм, ки ҳаёти шаҳрнишиниро қабул карданд, бо ҳаёти иҷтимоӣ ва хонаводагии тоҷикон то ҳадде монандӣ доштанд. Аммо саҳронишинон умуман умри худро дар хаймаҳо гузаронида, дар ин ё он мавзеи кӯч, ба заминдорӣ машғул мешуданд. Шуғли асосии онҳо чорводорӣ, чаронидани рамаи гусфанд ва савдои он буд. Ғизои асоси онҳо бошад, аз гӯшти гӯсфанд омода мешуд.
Ин маълумот сад андар сад далолат аз он мекунад, ки бо вуҷуди он ки қудрати сиёсӣ дар асри XIX-и аморати Бухоро ба дасти идомадиҳандагони усули чнигизӣ буд, вале тоҷикон мардуми таҳҷоии кишвар буданд, мақоми манзалаташон нисбат ба дигар гурӯҳҳои этникӣ боло меистод. Забони модариашон забони расмӣ-давлатдорӣ, арзишҳои фарҳангиашон василаи тақвият додани муносибатҳои дипломатӣ, кишвардорӣ, муколамаи фарҳангҳо, густариши Роҳи абрешим ба ҳисоб мерафтанд. Ба мисли ӯзбекҳо, ки Н. Хаников барҳақ баҳои воқеӣ додааст, кӯлоҳи бофта ва ранг накарда, ки аз чиркинӣ, ранги сафеди он ба сиёҳ мубаддал шуда буд, намепӯшиданд, асилзодагии худро ҳимоят менамуданд.
Дигар маълумоти ҷолибе, ки Н.Хаников нисбат ба статуси ӯзбекҳо медиҳад ин аст, ки саҳронишинон дар овул расму анъанаи мусулмононро риоя намекарданд. Яъне вақти муайянгашта намозгузорӣ намекарданд, ҳатто намозро намехонданд. Ин вазъро муаррих маҳз дар маскани зисти эшон мушоҳида карда, баъдан қайд менамояд, ки чун эшон ба шаҳр меомаданд баъд ба адои намоз мепардохтанд. Дар муносибат ва одоби меҳмоннавозӣ бошад, ӯзбекҳои муқимишуда бо тоҷикон наздикӣ доштанд (расму таомули меҳмондорӣ, фарҳанги ғизоомоданамоиро аз тоҷикон омӯхтанд – Б. Самиев), вале дар ҷангҷӯӣ ва кӯштор аз дигар мардумони Бухоро фарқ мекарданд.
Форсҳо низ иттилоъ медиҳад Н.Хаников дар Бухоро шумораашон зиёд буд. Онҳо аслан баъд аз лашкаркашиҳои амир Шоҳмурод аз Марв ба Бухоро кӯчонида шудаанд. Дар давраи амирони манғития форсҳо бештар ба вазифаҳои давлатӣ шомил буданд. Амирон низ дар ҳалли бештари масоили давлатӣ ба онҳо такя менамуданд.
Назар ба маълумоти Н. Хаников муаррихи дигар Вомберӣ дар бораи форсҳо ва статуси онҳо дар низоми иҷтимоии амаорати Бухоро иттилоъи бештаре медиҳад. Аввалан, ӯ форсҳои Бухороро ба марвазиҳо ва эрониҳо ҷудо менамояд. Тибқи ақидаи ӯ марвазиҳо он эрониҳое мебошанд, ки баъди тасарруфи Марв аз ҷониби Шоҳмурод ба Бухоро кӯчонида шуданд. Муҳаққиқ асли нажоди марвазиҳоро аз туркони Озарбойҷон ва Карабоғ медонад. Қайд мекунад, ки марвазиҳо тарсу ва буздили аҳолии Бухоро буданд.
Сокинони эронии Бухороро Вомберӣ қисматашонро барда ва кисмати дигарашонро бардаи озодшуда меҳисобид. Яъне он бардагони пешинае, ки ҳангоми пардохти маблағи ба сарашон боршуда озод шудаанд. Аммо бо вуҷуди ҳаёти мусофирӣ, ӯ менависад, ки эрониҳо фаҳму шуурашон аз дигар сокинони Бухоро бартарӣ дошт. Бинобар ин, онҳо ҳаёти бардагиро пушти по зада, ба дараҷаҳои олӣ, машоғили сиёсӣ роҳ пайдо мекунанд. Камтар ҳокими иёлоте пайдо мешавад, ки ба наҳве аз инҳо дар байни зердастони худ иддаи эронӣ, ки собиқ бардаи ӯ буданд, вале нисбатан вафодор монданд, ҷой надода бошад. Атрофи амири феълӣ ҳам, пур аз эронӣ аст. Ва аввалин соҳибони мақомоти олӣ ҳам дар хонот аз ҳамин миллат мебошад. Асосан, дар Бухоро онҳоро барои музокира бо фарангиҳо аз ҳама кас солеҳтар медонанд ва муътақиданд, ки онҳо низ чун фарангиҳо дорои асророт «саноеъи шайтонӣ» мебошанд. Сарфармондеҳи амир, тупчибошӣ аз аҳли ин миллат буданд.
Ҳақиқатан, андешаҳои Вомеберӣ аз як тараф, дар мавриди он ки эрониён мардумони доно, тезҳуш, зирак, кордон буданд ва дар вазифаҳои маъмурии давлатӣ ифои вазифа менамуданд, саҳеҳ аст. Аз тарафи дигар, ӯ байни тоҷикон, форсҳо ва эрониҳо тафовут мегузорад ва онҳоро гурӯҳҳои этникии алоҳида меҳисобад. Ҳоло он ки то асрҳои XVI-XVII байни ин мардум фарқият мавҷуд набуд. Ҳамагӣ ҳамчун мардумони тоҷику форс ва ё форсу тоҷик муаррифӣ карда мешуданд. Байни онҳо ҷудоиандозӣ ва тафриқа вуҷуд надошт, аммо Вомберӣ зимни тавсифи статуси иҷтимоии ин мардум онҳоро гурӯҳҳои алоҳидаи этникӣ тавсиф менамояд, ки аз сатҳи нокифояи донишҳои таърихии ӯ далолат менамояд.
Қирғизҳо ё қазоқҳо чӣ тавре худи онҳо хитоб мекунанд, менависад Вомберӣ дар Бухоро чандон шумораи зиёд надоштанд. Чӣ аз ҷиҳати теъдод ва чӣ аз ҳайси асолат эшон дар тамоми Осиёи Миёна зиндагии чодарнишиниро интихоб карда буданд. Барои он ки теъдои умумии ин нажодро бо рақам пурра маълум намоям қайд мекунад муаррих, боре ба манзили зисти онҳо рафтам, аммо ба саволи ман ҷавоби дуруст намедоданд. Бо истеҳзо мегуфтанд, ки аввал регҳои саҳроро бояд бишморид, баъд метавон адади қирғизҳоро маълум кард. Онҳо дар саҳрои кабир байни Сибир ва Чин ва Туркистон ва дарёи Хазар сукунат доранд. Шуғли асосии онҳо молдорӣ буд. Аз фарҳанги манзилдорӣ, коркарди эамин чандон маҳорат надоштанд. Аз сабаби саҳронишин буданашон доиман мавзеи зисти худро иваз мекарданд.
Ба маълумоти Н.Ханыков қирғизҳо дар саҳрои байни Ҷиззах ва Уротеппа ҷойи сукунати худро интихоб карда буданд. Нисбати амир Ҳайдар ва амир Насрулло эҳтиром доштанд. Ба касе ба ҷуз талаботи Қуръон андозу хироҷ намедоданд.
Яҳудиён низ ба сифати гурӯҳи этникии алоҳида, ки дар Бухоро сокин буданд, эътироф шудаанд. Шумораи онҳо назар ба дигар гурӯҳҳои этникӣ зиёд набуд, вале, аслан навиштааст Н. Ханыков онҳо дар Бухоро зиндагӣ мекарданд ва қисмати камашон дар Катакурғон, Самарқанд ва Қаршӣ буданд. Дар ин минтақаҳо нисбати дигар аҳолӣ онҳо гузари алоҳидаи худро доштанд ва бо мусулмонҳо омехта набуданд. Ба бар кардани ҷома ва кӯлоҳ ба онҳо мамнӯъ буд. Бинобар ин, онҳо дар тан либоси аз алоча дӯхта мепӯшиданд ва дар сар кӯлоҳи хосси худро мегузоштанд. Ҳамчунин савори асп ё хар ба онҳо гузаштан аз кӯчаҳои Бухоро манъ буд. Бинобар ин, онҳо ин ҳуқуқҳои худро доиман риоя мекарданд.
Яҳудиёни Бухоро аз ҷиҳати зеҳну фаҳм аз ҳаммиллатони худ ақибмонда буданд. Бо забони худ ҳарф задан, ҳатто қисме маҳорати хонданро надоштанд. Яҳудиён ба шахсе, ки бори аввал гӯноҳ содир мекард намегузоштанд, ҳукми қатл диҳанд. Маротибаи аввал ӯро харидорӣ карда, дар назорати доимии худ мегузоштанд, агар зан дошта бошад, аз занаш чудо мекарданд. То он вақте, ки ӯ фармудаҳои Қуръонро риоя карда, аз онҳо берун по нагузорад. Дар сурати ислоҳ нашудан ба ӯ ҷазои қатлро талаб мекарданд.
Назар ба Н.Хаников маълумоте, ки Вомберӣ нисбати яҳудиён медиҳад муфассалтар аст. Аз нигоҳи муаллиф адади яҳудиён дар Бухоро, Самарқанд ва Қаршӣ қариб ба даҳ ҳазор мерасид. Дар асл онҳо аз Эрон (Қазвин ва Марв) ба Осиёи Миёна омадаанд. Муҳлати муҳоҷиршавиашон беш аз саду панчоҳ сол нест. Шуғли асосиашон тиҷорат ва коркарди маҳсулоти зарурӣ буд. Вале дар ин сарзамин дар зери фишор ва таъкиботи зиёде эшон зиндагӣ ихтиёр карда буданд ва мавриди бузургтарин таҳқир қарор доштанд. Хусусан, вақте нафаре аз онҳо ба дари хонаи муъмин меомад то остонаи хонаи ӯ ҷулу мерафт. Агар муъмин ба мулоқоти онҳо майл пайдо карда равад аз хона берун шуда, ба истиқболи меҳмон мешитофтанд. Ҳамчунин мутобиқ ба таомулашон ба муъмин ҳадяҳо медоданд.
Муаррих дар бораи ҷамъияти ҳиндуҳо сухан гуфта навишта буд, ки теъдоди онҳо аз панҷсад нафар зиёд нест. Аммо бо маҳорати аҷибе ҳамаи идораҳои сармояҳои озодро ба даст гирифтаанд. Дар тамоми бозорҳои шаҳр, маҳаллот ва деҳаҳо ҳиндуҳо ба рибохӯрӣ машғул мебошанд, аммо дар зоҳир фурӯтан буданд. Н.Хаников бошад, оид ба нуфуз, вазъи иҷтимоӣ ва шуғли ҳиндуҳо маълумоте надодааст, ҳатто номи ҳиндуҳоро дар муайян кардани таркиби аҳолии Бухоро қайд намекунад.
Арабҳоро бошад, Вомберӣ бозмондагони ҳамон ҷангҷӯёне мехонад, ки дар замони саввумин хилофат дар ин сарзамин маскани зист интихоб кардаанд. Ададашон шаст ҳазор нафар мебошанд. Аз забони модарии худ бехабар мебошанд. Н.Хаников бошад, чун Вомберӣ шумораи арабҳоро хеле зиёд меҳисобад. Зикр медорад, ки дар ин сарзамин онҳо мисли авлодони пешинаи худ ҳаёти кӯчманчигиро касб кардаанд. Аммо аз сабаби сардӣ ва намӣ, хаймаҳои худро ба хонаҳои лойӣ ивазкарда мебошанд. Мӯй, андом ва ранги пусташон сиёҳ мебошад. То ҳадде байни худ ҳарчанд инро Вомберӣ инкор кардааст бо забони арабӣ, бо лаҳҷаи худ ҳарф мезаданд. Шуғли асосиашон молдорӣ ва савдои мол маҳсуб мегашт. Назар ба дигар гурӯҳҳо ахлоқан бартарӣ доштанд, зеро онҳо алфози бадро ба забон намегирифтанд.
Ҳамин тариқ, таҳлилҳои болои нишон медиҳанд, ки мувофиқи маълумоти ин муаррихон таркиби аҳолии Бухороро на як гурӯҳи этникӣ, балки гурӯҳҳои зиёд, аз ҷумла: тоҷикон, ӯзбекҳо, қирғизҳо, эрониҳо, арабҳо, яҳудиҳо, ҳиндуҳо ва дигар гурӯҳҳои хурд ташкил додаанд. Аммо арзишнокии кори ин муҳаққиқонро на дар муайян кардани таркиби аҳолии Бухоро метавон арзёбӣ кард, балки афзалияти таҳлилҳояшон пеш аз ҳама дар муқоиса кардани тарҳи ташкили ҳаёти шаҳрдорӣ ва хонаводагӣ, шуғли варзидаи ин гурӯҳҳои этникӣ чашмрас мегардад. Ҳарчанд, ки бархе аз маълумотҳояшон дар тавсифи ин ё он гурӯҳи этникӣ чандон инъикосгари воқеияти таърихӣ намебошанд.
Самиев Б.Ҷ.,
мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ
ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ
