Ба назар чунин мерасад, ки нависандагони мо ба «бемории хомӯшӣ» гирифтор шудаанд ва аз риск кардан, ҳарос доранд.
На ҳар нафар ҷуръати риск карданро дорад. Мардуми рус як мақол доранд, ки «Кто не рискует, тот не пьёт шампанского».
Агар ин вожаро ба таври дигар шарҳ диҳем, шояд дар худ маънии «худқурбониро» ғунҷонад. Аслан, ин тоифа нафароне ҳастанд, ки миёни тоҷикон «говҷигар» мегӯянд. На аз чизе тарс ва на аз касе ҳарос доранд. Кистанд онҳо?
Сиёсатшиноси олмонӣ М. Вебер мегӯяд, ки онҳо нафароне ҳастанд, ки аз одамони оддӣ бо рафтору гуфтор, иродаву иқдоми худ ба куллӣ фарқ мекунанд. Ҷои дигар менависад, ки ин тоифа нафаронеанд, ки характери харизматикӣ доранд. Ҳам Макиавеллӣ ҳам М. Вебер ва ҳам Г. Моска дар эҷодиёти худ аз онҳое таҳсин кардаанд, ки соҳиби иродаанд ва риск карда метавонад.
Агар ба таърих назар афканем, ҳар ки «риск» карда чизе гуфт, ҳар ки «риск» карда дигаргуние дар ҷомеа ба вуҷуд овард, номаш дар таърих монд. Оне ки ҷомеа замоне ба онҳо санг зад, онҳоро радди маърака карданд, аз онҳо ба нафрат ёд карданд, мавзӯи дигар аст.
Сабаби ба ин мавзӯъ даст заданам дигар аст. Тахмин 7 рӯз қабл пурсиданд, ки «чаро Айнӣ зиёд навишт вале нависандагони замони муосири мо кам менависанд?».
Касе ҳам посухи дуруст надод. На ман ва на худи саволдиҳанда. Вале суол воқеан бамаврид буд. Чаро Айнӣ бузург шуд? Шояд Айнӣ ба он хотир бузург шуд, ки ба таваккал даст заду ҷонашро зери хатар гузошт. Сино барои он Сино шуд, ки вақти дар зиндон қарор доштанаш, миёни хатҳои «Қуръон» боби нави китобашро навишт. Достоевский ба он хотир бузург шуд, ки дар зиндон аллакай хаёлан китоби «Преступление и наказание» – ашро навишт.
«Риск» кардан бояд дар вуҷуди нависанда, журналист ва адиб ҷӯш занад. Расул Ғамзатов китоби «Доғистони ман»-ро замоне навишт, ки болои сараш панҷаи оҳанини ҳукумат соягӣ мекард. Ҷумъа Одина «Гузашти айём»-ро навишту дилкаф шуд. Вақте фарзанди Сотим Улуғзода, Азиз ба хориҷа рафт, китобҳои нависандаро аз фурӯш гирифтанд, ӯро радди маърака карданд. Вале номаш боқӣ монд. Яъне онҳое, ки «риск» карда, зиндагӣ карданд, дар хотир монданд.
Як сухани Шери Панҷшер, Аҳмадшоҳи Масъуд ба хотирам расид. Вақте аз ӯ суол мекунанд, ки инсон чӣ тавр бояд зиндагӣ кунад, ки номаш ҷовидон монад, гуфт «ҳамон тавре, ки иродааш мехоҳад. Муҳим нест, ки чанд сол умр мебинед, муҳим он ки чӣ тавр зиндагӣ мекунед, пушти парда ва ё миёни майдони ҷавонмардӣ». Як саҳобаи пайғомбар, ки номаш дар хотирам нест, рӯи бистари беморӣ гириста, гуфта буд, ки «ҳайфо, ки дар майдони ҷанг мурдан, насиби ман нашуд».
Ирода муҳимтарин аслиҳа барои ҳар нафарест, ки бо қалам сару кор мегирад. Агар ирода намешуд, Чингиз Айтматов ва Максим Горкий барин нависандагон сиёсати замонаро ба тавре, ки пай бурданаш душвор аст, ба риштаи тасмахур намекашиданд.
Айнӣ чӣ?
Айнӣ ҳам «риск» кард. Ҳамон тавре, ки гуфтам, ҷонашро зери хатар гузошт. Ҳар касе, ки «Ёддоштҳо», «Марги Судхур», «Мактаби кӯҳна», «Ғуломон» барин асарҳои Айниро хондааст, ба хубӣ дарк мекунад, ки чӣ тавр ва чаро Айнӣ «риск» кард. Шояд «риск» кардани Айнӣ маҷбурӣ буд ва шояд баракс. Шояд ин аз сари шавқу завқи худи нависанда буд, шояд ин тақдир буд. Вале агар иродаи ӯ намебуд, Айнӣ бузург намешуд.
Устод Айнӣ ба як сабаб зиёд навишт:
Омили таҳриккунанда дар ин моваро насле буд, ки кӯшиши мутолиа карданро дошт, як чӣ омӯхтан мехост, як кас шудан мехост, аз ҳодисоти замона огоҳ шудан мехост.
Вакте Айнӣ романи «Ғуломон»-ро навишт, дар яке аз рӯзномахои маҳаллӣ бо унвони «Ленин Уйли» дар хусуси ин роман маколаи чоп шуд. Муаллифи мақола кӯшиш кард, то «исбот» кунад, ки романи мазкур характери зиддихалқӣ ва зиддисотсиалистӣ дорад. Соли 2005 академик Ҳамид Мансуров навишта буд, ки «ин замон хонаводаи Айнӣ мотам гирифтанд, худи нависанда дар коргохаш пардахои тирезаро пӯшонида менишаст ва ҳар лаҳза омадани одамони НКВД-ро интизор буд. Дар мактаб муаллимаи забони узбекӣ ба мо пешниҳод кард, ки болои сурати Айнӣ дар саҳифахо китоби дарсӣ хат кашем. Ман рӯирост гунаҳкор будани нависандаро дурӯғ гуфтам. Муаллима аз дасти ман гирифта, барои суҳбат назди мудири қисми таълимии мактаб бурд. Он рӯзҳо аз ҳар тарафи шаҳр ҷилдҳои романро ба фойтунҳо бор карда оварда, дар майдони Регистон оташ мезанданд…». Аммо ҳамагӣ пас аз як сол, онҳое, ки ба ин амал даст зада буданд, аз Айнӣ узр пурсиданд.
….Пас аз пош хӯрдани ҳукумати Шӯравӣ нависандагони мо низ муҳри хомушӣ ба лаб заданд. Гуноҳ аст вақте хизмати Саттор Турсун, Сорбон, Баҳманёр барин нависандагонро нодида мегирем. Вале бо як гул баҳор шудан амрест маҳол.
Шояд як омили дигар дигар дар он бошад, ки мо хонанда надорем. На мо китоб хондан мехоҳем, на нависандагон асаре меоваранд, ки ҷомеи моро таккон диҳад.
Шояд на нависандагон «риск» карда, асар менависанд ва на мо «риск» карда пайрави ӯ мешавем.
Намедонам…
Диловар Салимов
