Чанде қабл китоби тахассусии филмноманависи амрикоӣ Сид Филд – “Чи гуна филмнома бинависем” аз ҷониби раиси Иттифоқи синамогарони Тоҷикистон Сафар Ҳақдодов аз хати форсӣ ба кириллӣ баргардон ва нашр гардид. Тасмим гирифтем ба ин муносибат бо эшон суҳбати ихтисосие анҷом диҳем. Инак, фишурдаи он суҳбат:
– Устод, нахуст мегуфтед, ки баргардонии ин китоб ба назари Шумо чи зарурияте дошт ва он танҳо барои филмноманависон тавсия шудааст ё барои ҷамъи ҳаводорони санъати кино?
– Муаллифи асао дар анататсияи он гуфтааст, ки ин китоб барои афроди хосе дар назар гирифта нашудааст; ин китоб барои касоне аст, ки дар нависандагӣ дорои таҷрибаи қаблӣ нестанд; барои онҳое, ки муваффақияти чандоне дар нависандагӣ надоштаанд. Ва бояд дар асоси равиши худ, дар нигориш таҷдиди назар кунанд. Романнависҳо, намоишноманависҳо, виросторони нашриёт, бозаргонон, пизишкон, бозигарон, тадвингарони филм, когардонҳои филмҳои таблиғотӣ, муншиҳо, мудирони таблиғотӣ ва устодони донишгоҳ, ҳама ба класси ман омадаанд ва аз он баҳра гирифтаанд.
Ҳадафи китоб ин аст, ки хонандаро қодир созад бо интихоб, итминон ва эътиқод аз назари дарунӣ, то худаш бидонад чӣ мекунад, то филмнома бинависад. Зеро душвортарин кори нависандагӣ ин аст, ки бидонӣ чӣ бояд навишт. Вақте китобро хондед, дақиқан хоҳед донист, ки барои навиштани филмнома чӣ бояд кард. Аммо ин ки ин корро бикунед ё не, ин ба худатон бастагӣ дорад. Нависандагӣ як машғулияти шахсӣ аст, ё анҷомаш медиҳед ё намедиҳед.
– Шуморо чӣ водор намуд, ки ба баргардонидани махсусан ҳамин китоб машғул шудед?
– Охири соли 2016 дар Киностудияи давлатии “Тоҷикфилм” бо ташаббуси бевоситаи директори вақти он Носир Саидов “Мактаби кино” ба фаъолият шуруъ кард. Ба банда баргузории чанд дарс аз ҳунари филмноманависӣ вогузор шуд. Қаблан ба ҷуз навиштани чанд филмнома, сохтани чанд филми мустанаду достонии кӯтоҳ, ширкат дар коргоҳҳои ҳунарӣ ва ибрози андеша намудан дар бораи филму филмноманависӣ, ба ҳайси муаллим ҳеҷ таҷрибае надоштам. Дар вақти омода шудан ба ин кори пурифтихор ва хеле пурмасъулият дарёфтам, ки мутаассифона, ба забони тоҷикӣ дар ин соҳа ягон дастури таълимӣ ва китоби дарсие вуҷуд надорад. Баъди ҷустуҷӯву ковишҳо аз миёни даҳҳо асарҳову китобҳои муаллифони гуногун, ки аксарияташон ба забони русӣ, англисӣ ва форсӣ навиштаву тарҷума шудаанд, китоби филмноманависи амрикоӣ Сид Филд – “Чи гуна филмнома бинависем”, дар тарҷумаи форсӣ бо қалами А. Акбарӣ ва М. Маданӣ (интишороти “Нилуфар”, Теҳрон, 1386 ш. – 2007 м.) ба дастам расид ва тасмим гирифтам онро ба тоҷикӣ баргардонам.
– Ба андешаи Шумо, ин китоб то чи андоза бахусус барои донишҷӯён ва навқадамони роҳи синамо дастури таълимӣ ва ёрирасон буда метавонад?
– Ҳамеша як гап ҳаст дар сари забони роҳбарони соҳаи кинои мо, ки мо сенариянавис надорем, сенарияи хуб надорем ва то андозае, мутаассифона, ин даъво ҳақиқат ҳам дорад. Ин шахсияте, ки мо китобашро имрӯз барои хонандаи тоҷик вогузоштем, устоди тамоми филмноманависони дунё пазируфта шудааст. Аз рӯи китобе, ки ҳоло дар даст дорем, дар тамоми донишгоҳҳои Амрикову Аврупо дарс мегузаранд. Равиши филмноманависиро дар шакли китоб овардааст. Албатта, ин гуна тарҷумаҳо бисёр аст ва бисёре аз филмноманависони дигар низ чунин китоб навиштаанд. Вале ин шахсият дар назари ман ягона одаме аст, ки китоби дарсӣ навиштааст.
– Китоби мазкур айни ҳол то кадом андоза саривақтӣ аст барои хонандаи тоҷик ва ба вижа алоқамандони соҳаи синамои тоҷик?
– Дар муқаддимаи китоб худи муаллиф менависад, ки чаро ин китобро навишт? Ва дар идома мегӯяд, эҳсос кардам, ки имрӯз ниёз ба чунин китоби дарсӣ ҳаст ва лозим донистам ба ин унвон китоби таълимӣ бинависам. Кам андар кам филмноманависон андешаҳо ва таҷрибаҳои кории худро гуфтаанд, бештар коргардонҳои филм гуфтаанд андешаҳои таҷрибавии худро дар шакли мақолаҳои калонҳаҷм ва китобҳо, вале бештари онҳо маҳдуд мешаванд дар зовияву фаҳмиши фардии худ. Аммо Сид Филд кӯшиш кардааст, ки таҷрибаҳои умда ва қонунҳои умумиеро, ки хоси филмноманависӣ аст, то андозае сарҷамъ кунад ва дар як ришта бикашад. Китоби ин шахсият ба гунаи филмест, ки аввал, миён ва охир дорад. Тамоми протсесҳо, аз интихоби мавзуъ шуруъ карда то охир, зина ба зина онро баён кардааст. Вақте ман таҷрибаву андешаҳои чандин коргардонҳову филмноманависонро мутолиа кардаму шунидам, онҳо гуфтаҳои Сид Филдро такрор мекунанд, дониставу надониста ба тарзи худ. Ва эшон дар доираи донишу тафаккури худ, ки ҳосил кардаанд, дар вақти сохтани филмҳо аз он чизҳое мегӯянд, ки Сид Филд гуфтааст, вале Филд ҳунари филмноманависиро натанҳо гуфтааст, балки онро ба гунаи як хона ба тамоми санъаташ сохтааст. Мактаби филмноманависиро мисли як механизми комил, ки бо ҷузъиётҳо, винтикҳо, шрупҳо ва чархакҳое, ки дорад, хеле мантиқан ба ҳам васл карда, ба шакли як китоб овардааст. Барои ҳамин, вақте ки ман қиёс кардаму дидам он чизҳоро, боз ҳам мегӯям, хеле мақолаҳои инфиродии ҷолиб дар бораи филмноманависӣ ҳаст, вале он як бахши филмноманависиро дар бар мегирад. Бахшҳои дигараш, ки хеле муҳим аст, ба таври бояду шояд аз ҷониби эшон гуфта мешавад.
Сид Филд дар қисмати охири китобаш мегӯяд, ки ҳама тадқиқот гузаронида шуд, мавзуъ интихоб шуд, шумо фаҳмидед, ки чи гуна филмнома бинависед. Таъкид менамояд, ки филмноманавис бояд вақти дақиқи филмноманависиашро муқаррар намояд ва маконе, ки ихтиёр мекунад барои филмноманависӣ, бояд орому хомӯш бошад, яъне аз фишорҳои беруна ва кору масъалаҳои хонаводагӣ озод бошад. Албатта барои хонанда гапи одӣ менамояд, аммо ин таҷрибаи ин шахсият аст, ки ба мо зарурияташро таъкид менамояд. Воқеан ин китоб як китоби дастурӣ барои ҳамагон аст, ки метавонад ёрирасон бошад.
– Устод, Шумо чи гуна ин шахсиятро дарёфтеду кашф намудед ва ҳам бартарияшро аз дигар ходимони соҳаи кино дар чӣ мебинед?
– Онҳое, ки дар соҳаи филмноманависӣ эҷод намуданд, аксарият фикру андешаи инфиродӣ, таҷрибавӣ ва шахсии худро навиштаанд. Аммо Сид Филд ҳамагуна ҷабҳаҳои соҳаи филмноманависиро фаро мегирад ва метавон Сид Филдро бо Мавлавӣ қиёс намуд. Вақте Филд дар ширкати назди Голливуд кор мекард, ӯро масъули интихоби филмномаҳо интихоб намуданд. Дар он замон озмун эълон намуданд, ки фалон одам (продюсер) даҳ миллион долар пул ҷамъ овардааст ва мехоҳад филмномаи хуберо сарпарастӣ намояд. Дар як муддати кӯтоҳ ҳазорон филмнома бар сари он ширкат рехт ва Филд дар муддати хеле кӯтоҳ ду ҳазор филмномаро хонд. Аз байни ду ҳазор филмнома фақат чил филмномаро интихоб кард. Ҳазору нуҳсаду шаст филмнома, тасаввур мекунед?
Китоби Сид Филд бартарияташ аз дигар китобҳои дар ин соҳа эҷодшуда дар он аст, ки туро роҳ нишон медиҳад, ки чи гуна филмнома бинависӣ, вале маҷбуран ба сари ту бор намекунад, ки ту бояд чи гунае, ки ӯ мефармояд, ҳамон шакл омӯзиву эҷод кунӣ. Ҳамеша Филд дар китоби хеш таъкид менамояд, ки ҳар чӣ ӯ мегӯяд, мутлақ нест ва шумо метавонед аз он беҳтару хубтар таҷриба кардаву гуфта бошед. Ва он роҳи асосие, ки Филд нишон медиҳад, дар паҳлуяш даҳҳо роҳи дигар дорад, ки ҳар кас метавонад аз он таҷруба бикунад. Воқеан ин як китоби хеле фарох аст.
Сид Филд хеле одӣ таърифи филмноманависиро баён мекунад: филмнома мисли исм аст, дар бораи шахс ё шахсҳо, дар макон ё маконҳо, дар ҳоли анҷом додани кор ё корҳо.
– Аз рӯи ин китоб чанд донишгоҳи санъати филмсозии ҷаҳон омӯзиш мекунанд?
– Дар аксарияти донишгоҳҳои синамоии ҷаҳон аз рӯи ин китоб дарс мегузаранд. Масалан дар мактабҳои Эрон, Русия, Амрико ва Аврупо аз рӯи ин китоб дарс мегузаранд ва ин китоб ба гунаи алифбо аст барои навқадамони филмноманавис.
– Ин китобро аз кадом ҳисоб чоп намудед, агар махфӣ набошад?
– Бо ёрии ташкилотҳои байналмилалӣ ва Сафорати Ҷумҳурии исломии Эрон дар Тоҷикистон.
– Пеш аз чоп кардани китоб ба Вазорати маориф ва илм ё Вазорати фарҳанг муроҷиат намудед?
– На. Ин корро мо аз пеши худ кардем.
– Аз рӯи ҳамин китоб метавонанд донишҷӯёни риштаи синамо, коргардонӣ ва актёрӣ дарс бигиранд? Яъне пурсиданӣ ҳастам, ки аз Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурӣ иҷозатнома дода шудааст?
– Аслан ин китоб факултативӣ аст дар доираи мо. Масалан бевосита китоби дарсӣ, ки менависанд, он шаклаш дигар аст ва меъёрҳои махсуси худро дорад. Мо як таҷрибаи байналмилалиро гирифтем ва пешкаши ҳаводорон ва ошиқони синамо кардем.
Мо ба Вазорати фарҳанг, шахсан ба худи вазир пешниҳод кардем ва ба хотири он, ки гумон накунанд, ки ин як туҳфа аст, иловатан изҳор доштем, ки устод, ин китобро бихонед, хеле китоби муҳим аст. Ва агар вақт ёфта бихонанд, Донишкадаи давлатии фарҳанг ва санъат, ки зери итоати онҳо аст, метавонанд ректори донишкадаро даъват бикунанд ва бигӯянд ана китоби тайёр барои донишҷӯёнат, метавонӣ худи Ҳақдодов ё муаллимони дигарро даъват бикунӣ ва аз рӯи ин китоб дарс бигӯянд.
– Албатта, дар соҳаи синамо китобҳои дарсӣ гӯё ки нест…
– Бале, тамоман нест гӯем, хато намекунем, ба мисол, то ҳол дар соҳаи коргардонӣ китоби арзандаи таълимӣ вуҷуд надорад. Вақте ҳар касе мехоҳад дар ҷодаи синамо фаъолият кунад, бояд ӯ комил бошад ва пасон машғул бишавад. Дар таърихи синамои тоҷик ҳамагӣ 10-15 китоб мавҷуд аст, ҳамон ҳам аз мақолаву андешаҳои пароканда иборат аст, ба истиснои китоби Ато Аҳрорович.
Вақте мо дар Киностудия дарс мегузаштем, аз донишҷӯён пурсон мешудем, ки чанд китоб хондаӣ? Дар ҷавоб мегӯяд, ки “Дохунда”-ро хондам ва вақте аз ҳамон китоб суол медиҳӣ, маълум мешавад, ки ӯ ҳамон матни дар китобҳои дарсии мактаби миёнаро хондаасту тамом. Ҳол он ки, ӯ донишҷӯи курси чаҳоруми Донишкадаи фарҳанг ва санъат аст. Мегӯям, ки Фазлиддинов – нависандаи тоҷикро медонед? Бале, мегӯяд, ким – чизе дошт ва вақте гуфтам Фазлиддинов не, Муҳаммадиев аст, баъд ҳа, дуруст мегӯяд. На Самадовро мехонад, на Саттор Турсунро, на Муҳаммадиевро, на Сорбонро, на Лоиқро… Ин китобе, ки мо дар даст дорем, дар заминаи адабиёт ва таҷрибаи зиндагӣ иншо гардидааст ва такрор ҳам шавад, ошиқону дилбастагони синаморо раҳнамоӣ мекунад. Чи тавре ки дар боло гуфтем, ин китоб барои ҳамагон аст. Масалан қассобе ҳаст, ки ошиқи синамост ва мебахшед, аз донишҷӯёну баъзе профессорон китоб бисёр хондааст ва рӯзе ӯ дар дил ҳавои навиштани филмномаро меоварад, вале тарзу услуб ва қоидаи навишташро намедонад, ҳамон замон ин китоб барои ӯ кӯмак мекунад ва ӯро раҳнамо мешавад. Аз ин лиҳоз, бори дигар мегӯям, касоне, ки ошиқи аслии синамо ҳастанд, ин китоб барои онҳо тавсия шудааст.
– Филмҳоеро, ки тӯли ду даҳсола аз ҷониби “Тоҷикфилм” ва шахсони алоҳида гирифта шудааст, аз нигоҳи касбият чи гуна баҳогузорӣ менамоед?
– Филмноманависӣ раванд аст ва аз чанд марҳила иборат аст, ки бояд онҳоро гузашт ва баъд филмноманависи хуб шуд.
Чизи дигар ин ки, дар замони Иттиҳоди Шӯравӣ ҳам атрофи филмномаҳо баҳсу мунозира ва ҷанҷол мавҷуд буд, чун он замон шӯрои бадеӣ фаъолият мекард ва навиштаҳои филмноманависонро аз нигоҳи ҷолибият, мавзуъ ва касбият таҳлил мекарданд ва арзанда ё ноарзанда, барои сохтани филм тавсия ва ё рад мекарданд.
Сид Филд мегӯяд, ки як филмномаи хубро на камтар аз шаш моҳ навишта мешавад, вале пеш аз навиштан шояд пажуҳиши он ду-се сол вақтро тақозо бикунад.
– Вақте ин китобро баргардон менамудед, таҷрибаи қаблии худро дар он дидед?
– Бале, ман низоми филмноманависиро дар ин китоб дидам ва он чизҳоеро, ки аз таҷриба ва омӯхтаҳои хеш доштам, дар ин китоб возеҳтар дидам ва ба худ мегуфтам, ки шояд агар ман аз ин китоб пештар ошноӣ медоштам, он филмномаҳои навиштаам муваффақтар мешуданд. Хатоҳои хешро дар ин китоб дарёфтам, вале дар маҷмуъ каме монандие доштанд, зеро мо китобҳои зиёде хонда будем ва филмҳои зиёде дида будем, ки онҳо ба навиштаҳои ман асари худро гузошта буданд.
– Камбудии асосии филмҳои ватаниро дар чӣ мебинед ва бар илова, чаро ҳадди ақал ҳамон хароҷоти ками худро наметавонанд бароранд?
– Асосан, надоштани филмномаи хуб, мавзуҳои обшуста ва сифатан паст будан аз диди режиссёрӣ, рассомӣ, актёрӣ ва наворбардорӣ. Албатта, филмҳои хуб ҳам ҳастанд, вале кам андар кам ҳастанд ва ҳаминҳо ҳам дар бозори ҷаҳонӣ харидор надоранд. Дар ҳамин замони истиқлолият аз чанд филмҳое, ки рӯи навор омаданд, танҳо филми “Қиёми рӯз” тавонист бисёр ҷоизаҳои байналмилалиро ба даст орад ва ҳам қисме аз хароҷоти худро пӯшонад.
– Китоб чӣ хусусиятҳое дорад, ки ба хонанда таъсиргузор аст?
– Баъд аз хондани ҳамин китоб ман хулоса кардам, ки касе, ки агар ин китобро хонду барои худ чизе гирифта натавонист, беҳтар аст ӯ аз баҳри филмноманависӣ барояд. Зеро ин китоб, чи тавре дар фалсафа мегӯянд, маҳак аст ва ҳар касе, ки заррае шавқу завқ ва истеъдод дорад, аз ин китоб таҳрик мегирад.
Ин китобро ҳатто метавонед ба фарзандатон ҳам бихонед, чун қиссаву ҳодисаҳои пандомӯзи зиёд овардааст муаллиф.
Хусусияти дигари ин китоб дар он аст, ки муаллиф қонунҳои нонавиштаи синаморо тавонистааст рӯи қоғаз биёварад. Хонандаи китобро хеле эҳтиром мекунад ва ба сари мухотаби худ зулм намекунад. Аксарияти устодоне, ки дарс мегузаранд, кӯшиш мекунанд, ки андеша ва биниши фардии худро бар сари шогирдонашон бор кунанд, аммо Филд ин гуна нест, хеле хирадманд аст.
– Имрӯз дар синамои мо филмноманависи ҳирфавӣ ба назари Шумо ҳаст?
– Таваҷҷуҳ кунед, як мисол меоварам: Иттиҳоди Шӯравӣ – як давлати абарқудрат бе ягон зиддият шикаст ва дар ҷои он чанд давлати мустақил пайдо шуданд. Ку инъикоси ин дар синамои мо? Филмноманависони мо агар ҳирфавӣ бошанд, пас чаро наметавонанд фоҷеаҳоро нишон бидиҳанд? Дар ҳақиқат, вақте мо назар меафканем, баъд аз ин қадар таҳаввулот инқилобҳое ба вуҷуд омаданд, ки низоми зиндагӣ ва дунёро тағйир доданд, дар мисоли кишвари худамон, ки дар як муддати кӯтоҳ чи қадар хунрезиҳо шуд, ҳазорҳо нафар фарзандон кушта ва гуреза шуданд, кишвар миллионҳо хисороти моливу иқтисодӣ дид, вале ягонтои ин то имрӯз дар синамо нишон дода нашуданд ва ифода карда нашуд. Пас, мо филмноманависи ҳирфавӣ надорем!
– Устод, кадом гуфтаниҳоятон дар ин суҳбат ногуфта монд?
– Вазифаи авалиндараҷаи ҳунар панд гуфтан нест. Агар ҳунар ба панд гуфтан даромад, инсонро ба роҳи каҷ мебарад. Ғолибан, вазифаи ҳунар воқеиятро баён кардан аст, хоҳ нек бошад, хоҳ бад, зеро панд, ибрат аз даруни воқеият худ мебарояд, шарт нест, ки онро махсусан нишон диҳӣ. Яке аз роҳҳои хатои имрӯзаи умуман ҳунари санъати мо муҳтавояшро рӯирост ба пандгуӣ ва насиҳатгӯӣ бурдан аст. Хеле роҳи бад аст. Ақл нишон додан, ки ту бачаи хуб шав ва ҳамин гуна дигар тарзи равиши зиндагиро ба воситаи санъат ифода кунӣ, ин роҳи ғалат аст, роҳест, ки ба садсола ақиб мебарад. Ҳамеша мегӯянд, ки бояд филмҳои мо тарбият кунанд ва тамоми матнашон насиҳат аст, ки бадтарин филмҳо ҳастанд. Хусусияти тарбия доштан маънои онро надорад, ки бояд насиҳат кунад. Масалан бояд рассом ҳам тарбият кунад, вале намешавад рассомро бигӯӣ, ки биё расматро маъдидод бикун, вақте асари хуб аст, дидан баробар бинанда худ эҳсос мекунад ва агар таъсири он асари рассом амиқ аст, худ ба худ гиря ё хурсанди мекунӣ, вақте гиря ё хурсандӣ кардӣ, худ ин тарбият аст. Ҳамчунин, агар мусиқӣ олӣ аст, композитор намояду бигӯяд, ки ту бояд дилат ба ину он бисӯзад, шунаванда худ дарк мекунад ва ҳамин тур, бояд филмҳои мо низ дидан баробар таъсири худро бигзоранд ва шарт нест, ки аз забони қаҳрамонҳо гуфта шавад, ки “ту бояд бачаи хуб бишавӣ”, “мо адабиёти ҳазорсолаи олӣ дорем”, “мо дар гузашта бузургон доштем” ва ба ҳамин тартиб насиҳатҳои дигар. Вақте дар сужа, дар хати драматургӣ ҳамаи онро ба забон меоварӣ, он фачтарин чиз аст. Он ба ҷои тарбият кардан, боз ҳам такрор мекунам, ба садсолаҳо қафо мекашад. Мисоли рӯшан ин аст, ки ибораи машҳур аст, забонро дар экран кашол кардан намешавад, яъне экранро бояд бубинӣ, тоблуро бояд бубинӣ, мусиқиро бояд шунавӣ, табиатро бояд бубинӣ, ана баъд аз он чизҳо тарбият мегирӣ. Тарбият ин гуна мешавад ва маъниаш ҳам ҳамин аст.
– Ташаккур барои суҳбати пурмуҳтаво!
– Саломат бошед!
Мусоҳиб: Зоҳири САЙФУЛЛО
