(Мусоҳибаи нодири аллома Бобоҷон Ғафуров дар Эрон, соли 1974)
Бархе инсонҳо маншаъ ва манбаи хайру сафоанд, аз онҳо ҷуз накӯӣ ва файзу баракат нарасад ва баръакс, бархе маншаи шарру ҷафо, ки ҷуз итлофи вақту нороҳатӣ чизе дар инсон боқӣ намонад. Ҳоло суҳбатам аз тоифаи аввал аст. Ин авохир бо таҳрики наҷибзодае ҷиҳати амри хайре ба ковишу ҷустуҷӯ дар нашрияҳои Эрон даст мезадам, ки матолиби ҷаззобе пиромуни Хонадони Хуҷандӣ дар Исфаҳон, мақолоте аз зиндагию осори Шайх Камол, ашъоре аз Устод Лоиқ, Гулназар, Мавҷуда Ҳакимова, Убайд Раҷаб… дар сафҳаҳои зардшудаи маҷаллаҳо ба чашмам хӯрд, ки аз миёни онҳо як навиштаи ҷаззобу гиро ҷалбам намуд. Ин матлаб мусоҳибаи хабарнигори маҷаллаи “Ҳунар ва мардум” (нашрияи Вазорати фарҳанг ва ҳунари Эрон) буд, ки урдибиҳишти 1353 (апрели 1974) мунташир шудааст.
Унвони навишта”Шоҳнома”-и Фирдавсӣ аз дидгоҳи Ғафуров-Раиси Институти ховаршиносии Шӯравӣ” аст, ки салоҳ донистам онро баргардон ва дар хидмати азизон қарор диҳам.
Ин мусоҳиба ва суҳбатҳои дигари аллома Ғафуров дар нашрияҳои Эрон собит мекунад, ки ишон шоҳкори мондагори Донои Тусро ба андозаи як муҳаққиқи мудаққиқ медонад ва ба кунҳи паёми Ҳакими фарзонаи тусӣ расидааст, ҷое,ки мегӯяд:”На танҳо насли кунунӣ, балки наслҳои оянда бояд рӯи «Шоҳнома» кор кунанд. Ин китоби азимест, ки металабад наслҳои мутаъаддид рӯи он ба кори илмӣ бипардозанд ва барои ҳамаи замонҳо имкони кор рӯи «Шоҳнома» ҳаст”. (Дар мусоҳиба бо Сируси Алинажод, «Ояндагони адабӣ»,11 баҳмани 1352 ва 18 баҳмани 1352 (январи 1374).
Ва низ дар мусоҳиба бо Ҷаводи Муҷобӣ гӯяд: “Ман Фирдавсиро хеле дӯст дорам. Унвони китоб «Шоҳнома» аст, аммо ман онро «Шоҳкитоб» мехонам. Назири онро дар адабиёти ҷаҳон намешиносам. Институти мо ифтихор дорад, ки миллати шӯравиро бо «Шоҳнома» ошнотар кардааст. Чанде қабл «Шоҳнома» ба забони русӣ ва дар 200 ҳазор нусха чоп шуд ва як ҳафта нагузашт, ки ноёфт шуд. «Шоҳнома» ба бештари забонҳои мардуми Шӯравӣ тарҷума шудааст”.
Инак, мақола пешкаши шумо азизон мегардад:
“Шоҳнома“-и Фирдавсӣ аз дидгоҳи Ғафуров–Раиси Институти ховаршиносии Шӯравӣ
“Шоҳнома” як дарёст ва Фирдавсӣ танҳо як шоир нест. Дар ин дарё бояд бо сабурӣ ва мудовимат ковиш кард, то ба тозатарҳо расид. Фирдавсӣ ҳам аҷру азамате беш аз як шоир дорад: таърихро хуб мешиносад, иҷтимоашро ҳам. Ба ин далел заруратҳоро ташхис медиҳад ва аз оянданигарии чашмгире бархурдор аст, яъне вақте достонеро бозмегӯяд бо таваҷҷуҳ ба таърих, мавқеъиятҳо, заруратҳои иҷтимоӣ ва оянда, аз мавзеи мушаххас шурӯъ ба ривоят кардааст.
Ба ин тартиб деҳқони пир, ки ҳамеша достон аз забон ва қавли ӯ нақл мешавад, танҳо оғозкунанда аст. Калиддор аст ва на молик ё мушаххаскунандаи хатти достон ва масири ҳаводис. Ин Фирдавсӣ аст, ки аз мавзеи шахсиаш ҳодисаҳои достонро месозад ва нақл мекунад, шахсият ва қаҳрамон меофаринад ва ба ҳангоми лузум ӯро аз миён мебарад.
… Ва ин ҷост, ки шинохти саҳеҳи мавзеи Фирдавсӣ таърихи бедурӯғи гузашта ва замонашро мушаххас мекунад ва дунболгирии хатти фикриашро осон месозад.
Ғафуров ҳарф мезанад. Раиси Институти ховаршиносии Шӯравӣ, ки нимаҳои зимистон барои ширкат дар пахши ҷавоизи Фирдавсӣ дар раъси як ҳайати сенафара ба Эрон омад. Ӯ хуб моро мешинохт. “Ҳол”-амонро медонист ва гузаштаамонро ҳам беҳтар. Дами гарме дошт ва шунидани ҳарфҳояш вақте бо лаҳҷаи тоҷикии форсӣ суҳбат мекард ва калимоти “Шоҳнома”-ро ба фаровонӣ ба кор мебурд, холӣ аз лутф набуд. Вақте аз ҳунару адаби ин мулк мегуфт, шефтагии содиқонае дар садояш буд. Ҷолиб инки агар суоле мекардӣ, ки мехост аз ҷавоб додан шона холӣ кунад, фавран русӣ ҳарф мезад. Вақте ба шӯхӣ иллатро пурсидам, бо меҳрабонӣ, аммо риндона гуфт:
Росташ ман форсӣ хуб мефаҳмам, аммо хуб наметавонам мисли шумо ҳарф бизанам, мо тоҷикҳо бештар эронии қадим ҳарф мезанем. Мумкин аст шумо нафаҳмед…!
Албатта, то лаб боз накарда буд, аслан намешуд фикр кард, ки таъобири мухталифи “Маснавӣ”-и Мавлоноро беҳтар аз аксари ҷӯяндагони порсизабон медонад, то суҳбат гул намеандохт ва чашмҳои нимабастааш комилан боз намешуд, тасаввури инки ӯ яке аз мутахассисони “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ аст, мушкил буд.
Аммо вақте, ки мегуфт, мефаҳмидӣ ховаршиноси чираеро дар баробар дорӣ, ки солиёни сол аст дар аъмоқи фарҳангу ҳунари ин марзу бум ба кандукови сабурона пардохтааст.
***
Гуфтугӯ бо Ғафуров бо таваҷҷуҳ ба пажӯҳишҳои русҳо рӯи мутуни куҳани адабии ин мулк ва дар ихтиёр доштани нусахи қадимии мутун, бахусус вақте бо ҳадафи бозшиносии порае масоили иҷтимоӣ ҳамроҳ бошад, метавонад вуруд ба ҳитаи мақулаҳои мавриди алоқаи онҳоро осон ва бо шиносоии куллии тарзи тафаккур ва талаққии онҳо аз мо ва нисбат ба мо ҳампо бошад.
Дар суҳбат кардан ба мафҳуми мусоҳиба заранг буд, вақте ки фаҳмидам пирамарди 64-сола, чанде пеш давраи рӯзноманигориро тамом карда, тааҷҷуб накардам, ки чаро аз равишҳои мусоҳиба ба шакли ҳирфаӣ истифода мекунад.
Ҳанӯз даргири таоруфоти маъмулӣ будем, ки гуфт:
Ба зудӣ “Шоҳнома”-е мунташир мекунем, ки нисбат ба чопи қаблии асари ҷовидонаи Фирдавсӣ, ки ба василаи худи мо мунташир шуда, бисёр виростатар ва ба матни аслии асар наздиктар хоҳад буд. Ду ҷилд аз чопи ҷадид, ки номи матни илмӣ-интиқодии “Шоҳнома” дорад, ҳамакнун омода аст. 8 ҷилди дигари он низ ба зудӣ чоп ва мунташир хоҳад шуд.
Иллатро пурсидам: Нусхаи қадимтаре нисбат ба ончи дар ихтиёр доред, пайдо шудааст, ки бо таваҷҷуҳ ба он дубора “Шоҳнома”-ро мунташир мекунед?
Форсӣ ва русиро ба ҳам омехт. Чашмҳои нимбастааш комилан боз шуд, бо суръат гуфт:
Гуфтам, ки “Шоҳнома” як дарёст. Ба ҳамин далел мо ҳеч вақт аз пажӯҳиш ва канкош ба рӯи он бознамеистем. Яъне интишори матни илмӣ-интиқодии “Шоҳнома” ҳатман набоист ба далели пайдо шудани нусхаи тоза бошад. Албатта, дигар шуаро ва мутафаккирони шарқӣ ва бахусус, эронӣ мавриди таваҷҷуҳи мо ҳастанд, осори онҳоро ҳам мехонем ва рӯяш кор мекунем, аммо Фирдавсӣ ва “Шоҳнома” ҷудо аз дигарон ҳастанд, аз ҳар назар.
Пушти сари ҳам ҳарф мезад, гарм шуда буд ва калимоти русиро бештр аз форсӣ ба кор мебурд, вақте ки ҷумлааш тамом мешуд, бо диққат ба мутарҷим гӯш медод ва ҳар вақт ба назараш лозим меомад, тарҷумаро тасҳеҳ мекард, идома дод:
Муассисае, ки ман раиси он ҳастам, дар 150 соле пеш таъсис шудааст, яъне суннатҳои ховаршиносӣ дар кишвари мо собиқаи дерина дорад. Аммо байни равишҳои мутолиаи мо дар гузашта ва ҳол тафовутҳои бисёре аст. Дар ин Институт дар ҳудуди як ҳазор донишманд ва пажӯҳишгар кор мекунанд ва эроншиносӣ барои мо яке аз бузургтарин ҳадафҳост. Коршиносоне дорем, ки на фақат забони миёна (эронӣ-паҳлавӣ) медонанд, балки ба забонҳои бостонии Эрон ҳам комилан мусаллатанд.
Ҳарф, ки ба инҷо кашид, ёде аз марҳум устод Пурдовуд кард ва гуфт:
Дар Эрон яке аз бузургтарин коршиносон дар ин маврид ӯ буд. Ҷояш холист. Аз мутолиоти ӯ мо ҳам баҳраҳо бурдем.
Пурсидам, дар Институти шумо чанд нафар дар мавриди ҳунару адаби Эрон кор мекунанд, мутолиа бештар рӯи осори кадом яке аз шоирони мо сурат мегирад, посух дод:
Яксад мутахассис осори тамоми шоирони клоссики Эронро мутолиа мекунанд, аммо ин ба он маънӣ нест, ки мо аз ҷараёноти адабӣ ва ҳунарии муосир ва имрӯзи Эрон ба дур бошем. Саъйи мо шиносоӣ ва шиносондани Эрон ва намудҳои фарҳанги он ба ҳамагон аст. Барои ҳамин феълан машғули тадвини фарҳангҳои форсӣ ҳастем. Чанде пеш буд, ки як фарҳанги дуҷилдии форсӣ ба русиро мунташир кардем; ин як чопи окодемик ва мунҳасир ба фард аст. Аммо “Шоҳнома” дар маркази таваҷҷуҳ ва алоқаи мо қарор дорад. Ба ҳамин далел дар гузаштаи на чандон дур, “Шоҳнома”-е ба забони русӣ ба василаи Муассисаи мо мунташир шуд, ки агарчи тамоми асарро шомил намешавад, аммо ҳастаи аслии онро дарбар мегирад. Ин тарҷумае ба шеър аст ва кор ба василаи беҳтарин мутарҷимон ва шоирони Шӯравӣ анҷом шудааст. Дар гузашта низ “Шоҳнома” ба забонҳои дигари мардуми Шӯравӣ мисли узбакӣ, қазоқӣ, гурҷӣ, арманӣ ва … ҳам баргардон ва пахш шуд.
Гуфта буд ман форсиро ба лаҳҷаи тоҷикӣ, ки наздик ба забони форсии қадим аст, ҳарф мезанам ва дида будам, ки калимоти “Шоҳнома”-ро кам ба кор намебарад, барои ҳамин суол кардам: “Шоҳнома” дар Тоҷикистон чи вазъияте дорад, гуфт:
Форсӣ забони мардуми Ҷумҳурии Тоҷикистон аст ва онҳо “Шоҳнома”-ро ба забони аслӣ мехонанд, камтар тоҷике ҳаст, ки “Шоҳнома” надошта ё нахонда бошад, барои ҳамин ҳам ин асар дар Тоҷикистон борҳо таҷдиди чоп шудааст, ҳам бо алифбои русӣ ва ҳам бо алифбои арабӣ, охир забони “Шоҳнома” ба тоҷикӣ наздиктар аст, то ба форсии роиҷи имрӯз дар Эрон. Таваҷҷуҳ дошта бошед, ки вуҷуди ин Ҷумҳурӣ дар Шӯравӣ сабаби таҳкими ховаршиносӣ дар он шудааст.
***
Дар хутути чеҳраи сабзи Ғафуров, ки синнашро камтар аз 64 сол нишон медод, асаре аз хастагӣ ба чашм намехӯрд ва ин сабаб мешуд, то дар мақулаи мавриди алоқааш, яъне “Шоҳнома” ва Фирдавсӣ боз ҳам суоли дигаре матраҳ кунам, гуфтам:
Мутахассисони мо чопи қаблии “Шоҳнома”-еро, ки шумо мунташир кардаед, муътабар медонанд, аммо эродҳое бар он мегиранд, аз ин иттилоъ доред? Эродҳоро қабул кардаед? Дар чопи ҷадид эродҳо бартараф шудааст?
Ҷобаҷо шуд, ба кӯлоҳи қирмизаш, ки шабеҳи “шабкӯлоҳ”-ҳои мардуми ғарби кишвари мост, дасте заду гуфт:
Аввалин “Шоҳнома”-и чопи Шӯравӣ 10-15 соле пеш мунташир шуд, ки холӣ аз эрод набуд, дар чопи ҷадид саъй шудааст, то эродҳо бартараф шавад, аммо таъкид мекунам ончи феълан мунташир мешавад, ҳатман ҳамоне нест, ки Фирдавсӣ ба назм кашида. То пайдо шудани матни аслии асар ҳанӯз хеле кор мондааст. Бахусус, ки имкони пайдо шудани мутуни қадимтар ҳам ҳаст… Аммо эрод гирифтан бар корҳое аз ин даст кори мушкиле ба назар намерасад.
Русҳо, ки дар пажӯҳишҳои илмӣ диққати аҷиб ва “мошинвор” доранд, дар таҳқиқ ба рӯи мутуни қадимӣ аз чӣ шевае истифода мекунанд? Оё гумонзанӣ ва гумони қариб ба яқинро дар ин гуна корҳо қабул доред? Посух дод:
Гумонзанӣ ва гумони қариб ба яқин, яъне чӣ? Дуруст аст, ки вақте мутахассисе бар рӯи як матне ё мутуни як давра кор кард, метавонад аз рӯи ҳадсу гумон таклифи порае аз нуқоти торик ё машкуки як асарро рӯшан кунад, аммо ин ҳамеша хатарнок аст ва зариби иштибоҳаш болост. Мо фақат равиши муқобила ва муқоисаро қабул дорем, муқобила ва муқоисаеро, ки як мутахассис анҷом диҳад. Ҳам аз ин рӯст, ки қасд дорем ба ҳангоми поён гирифтани кори интишори чопи ҷадиди “Шоҳнома”, конфронсе бо ширкати ҳамаи мутахассисон тартиб диҳем, то пас аз баҳсу гуфтугӯ дар мавриди мутуне, ки то кунун мунташир шудааст, замина барои чопи як матни ниҳоӣ фароҳам ояд.
Гуфтам, ишорае ба мавзӯи Фирдавсӣ дар ривоятҳо кардед ва аз зарурати шинохти он барои баррасии вуҷӯҳи мухталифи “Шоҳнома” гуфтед, дуруст аст, ки ин фурсати дигар металабад ва худ мақулае ҷудогона аст, аммо мехоҳам аз вазъияти Фирдавсӣ дар баробари маздакисм дар “Шоҳнома” бигӯед, гуфт: Фирдавсӣ маздакисмро қабул дорад ва инро албатта на чандон возеҳ ва ошкоро баён мекунад. Медонед мутолиаи сохтҳои таърихӣ ва иҷтимоӣ дар давронҳои хос аз таърих бо пажӯҳиш аз “Шоҳнома” муяссар аст. Шахсиятсозиҳо дар ин асар қобили мутолиа ва эъҷобангез аст. Дидгоҳи Фирдавсӣ ба рӯи инсон, назаргоҳе бисёр инсонӣ аст.
Ғафуров боз форсӣ ва русиро баҳам даромехта буд, ки гуфтам, агар иштибоҳ накунам, инҷо ҳам пажӯҳандае ба исми Соқибфар баъзе аз шахсиятҳои “Шоҳнома”-ро матраҳ ва мутолиа кардааст ва нишон дода, ки инсон дар афсонаҳои “Шоҳнома” такомул меёбад, то дар Кайхусрав ба ниҳоят агар на, ба авҷ расад, мақсудатон ин аст? Яъне ба ҷуз Рустам ҳар шахсият дар афсонаҳо, комилтар аз шахсияти достони қаблӣ аст.
Қабул кард ва натавонист тааҷҷубашро аз инки чунин корҳое инҷо сурат мегирад, пинҳон кунад, гуфт:
Мутолиаи ангезаҳои иҷтимоӣ ва ҳатто корбурди калимот дар ҳамосаҳо, бештар аз инҳо бояд мавриди таваҷҷуҳ қарор гирад.
Пурсидам корҳои дигари Институти шумо чист?
Ҷавоб дод: Даҳҳо ҳазор дастхат дар ихтиёри мост, агар зарурате эйҷоб кунад, онҳоро мунташир мекунем ва агар лозим бошад, натиҷаи пажӯҳишро ба сурати рисолоте дар ихтиёри ҳамагон қарор медиҳем. Мавзӯъ ин аст, ки дар гузашта дар Ховар чопхона набуд ва мутун дастнавис мешуд ва даст ба даст мегашт. Дар ин шароит ҳар котибе барои боқӣ гузоридани ёдгорӣ, чизе бар асли асар меафзуд ё мекост ва ин сабаб мешуд то ҳар нусха бо нусхаи қаблӣ тафовути бисёр дошта бошад, масалан аз Камоли Хуҷандӣ беш аз даҳҳо матн дар ихтиёр дорем, ки ҳама бо ҳам тафовут доранд, мо тамоми ин мутунро ҳифз мекунем, то билохира матни аслиро пайдо кунем.
Пурсидам, аз “Шоҳнома” чанд нусха дар ихтиёр доред?
Гуфт: Беш аз сад навъ. Аз мизони алоқаи мардуми Шӯравӣ ба “Шоҳнома” бигӯям, ки як бор ин асарро дар тироже муодили 250 ҳазор мунташир кардем. Ин чоп дар як ҳафта ба куллӣ ноёб шуд.
Барои истироҳат ва нафас тоза кардан хомӯш шуда будам, ки якбора гуфт:
“Шоҳнома” як дарёст. На танҳо таърихи манзуми кишварест, ки бо ҳадафи мутаолӣ ва инсонӣ ба назм кашида шуда, балки дар ҳар заминае ва барои мутолиаи ҳар мақулае як китоби марҷаъ аст, барои ҳамин ҳам феълан мо дар Шӯравӣ дар ҳоли бозшиносии ин асари бузург ҳастем.
Охирин суолро матраҳ кардам. Пурсидам дар мавриди адабиёти муосири Эрон, дар Шӯравӣ чи корҳое шудааст, гуфт: Дар ҷараёни таҳаввулоти шеър ва қиссаи ҷадид дар Эрон ҳастем, ҷузавоте аз Чӯбак ва Оли Аҳмад тарҷума ва мунташир шудааст. Мутмаин бошед, ки ба “ҳол”-и Эрон камтар аз гузашта таваҷҷуҳ надорем.
(Маҷаллаи “Ҳунар ва мардум”, соли 12, шумораи 139, урдибиҳишти 1353, с.43-45).
Таҳияи Шоҳмансур Шоҳмирзо
