Инсон табиатан дӯстдори таърих аст ва агар ин муҳаббат дар ботини инсоният хона намегирифт, мардум аз шариату расму оин, ривояту ҳикоёти ширин, ки комҳои маънавиёти моро қанд ва ҳаёти моро панд медиҳанд, бебаҳра мемонд.
Тоҷикистон сол аз сол ба минтақаи сайёҳӣ табдил меёбад ва аслан ҳам сарзамини тоҷикон таърихӣ басо қадим ва ғанӣ дошта, дорои ёдгориҳои таърихии бузург ва фарҳанги куҳан аст. То имрӯз аз ин сарзамин бостоншиносон ёдгориҳои зиёдро дарёфт кардаанд ва ин кофтукову кашфиётҳо ҳанӯз идома доранд. Яке аз мавзеъҳои пурғановат Шаҳристони имрӯза аст, ки бо номи Бунҷикат дар таърих машҳур аст.
Яке аз ёдгориҳои машҳури Шаҳристон Чилҳуҷра ном дошта, дар масофаи 2,5 км ҷанубтар аз Шаҳристон воқеъ аст. Чилҳуҷра ба шакли кӯшки мураббаъ буда, дар болои теппаи баланде аз хишти хом бино ёфтааст, ки сохтмонаш се даврро дарбар мегирад. Чилҳуҷра ба асрҳои 5-9 мансуб буда, аллакай дар охири асри 19 дар илми бостоншиносӣ маълум будааст. Баъдтар дар солҳои 1961-1965 ин макон аз тарафи бостоншиносони шимолӣ – Н.Н.Неъматов ва Е.Д.Салтовский омӯхта шудааст. Ин ёдгорӣ солҳо инҷониб мавриди тадқиқот ва омӯзиш қарор дорад ва пештар чунон аёнан боқӣ монда буд, ки кас аз диданаш дар ҳайрат мемонд. Ин бинои дуошёнаи қасрмонанде буд, ки деворҳои ғафс ва бурҷҳои истеҳкомгардида дошт. Аммо… имрӯз аз он бинои қасрмонанд бо сабабҳои муҳофизат нагардиданаш, инчунин офатҳои табиӣ ва хунукиву боришоти зиёд танҳо вайронаҳо боқӣ мондаанду бас.
Ёдгориҳои таърихии иморат – бозгӯйи расму анъана ва урфу одатҳо
Чилҳуҷра таърихи басо қадим ва мураккаб дошта, борҳо аз нав сохта шудааст. Вале сарфи назар аз ин, хонаҳои ошёнаи якум ва қисме аз хонаҳои ошёнаи дуюм дар марҳилаҳои аввали тадқиқот дар ҳолате боқӣ монда буданд, ки тавонистанд бостоншиносон ба мо дар бораи сохти аслию аввалаи иморат маълумоти кофӣ диҳанд.
Чилҳуҷра кӯшки мураббаъ буда, дар болои теппаи баланд аз хишти хом бино ёфтааст, ки он се давраи сохтмонро дар бар мегирифт.
Дин
Аз баъзе кӯшкҳои иморат расму суратҳо ва кандакориҳое пайдо шудаанд, ки аз рӯйи онҳо дар бораи дини шаҳристониҳо тасаввуроте ҳосил кардан мумкин аст. Масалан, аз он ҷо санаду ҳуҷҷатҳое ёфт шудаанд, ки дар бораи парастиши дини зардуштӣ маълумот медиҳанд. Мувофиқи як маъхаз, аз рӯи мурофиаи ҷиноятӣ Ҳайдар ном афшинро барои пинҳонӣ парастидани дини ниёгони қадимааш, яъне зардуштӣ гунаҳкор донистаанд ва метавон хулоса кард, ки дар Шаҳристон равияи осиёимиёнагии зардуштия ҷараён доштааст ва ин равия ба равияи зардуштияи суғдӣ басо монанд будааст.
Инчунин, аз Чилҳуҷра се адад бути чӯбии сӯхта дарёфт гардидааст, ки ғайр аз парастиши дини зардуштӣ, ҳамчунин бутпарастии онҳоро далолат мекунад.
Забон ва хат
Забони шаҳристониҳо аз зумраи лаҳҷаи забони суғдӣ ба ҳисоб меравад. Аз Чилҳуҷра ҳуҷҷатҳое ёфт шудаанд, ки дар рӯйи тахтаҳо бо ранги сиёҳ сабт гардидаанд. Яке аз ҳуҷҷатҳое, ки пурра ба дасти мо омада расидааст аз ин қабил буда, В.А.Лившис онро хондааст. Дар қафои тахтача чунин ибора навишта шуда буд: “Нависанда Гушнаспич бо супориши Фарнарч”. Услуби хати мазкур ба услуби хати ҳуҷҷатҳои қалъаи Муғ, ки дар Истаравшан воқеъ аст, басо монанд аст.
Ҷолибияти дигар дар он аст, ки чуноне ки дар Суғд дида мешавад, дар Шаҳристон низ котибони касбӣ будаанд ва номи баъзе аз нафароне, ки боқӣ мондааст, хоси одамони зардуштиён аст.
Мусиқӣ
Аввалин ва қадимтарин асбобҳои мусиқие, ки дар Точикистон дарёфт шудаанд, маҳз аз ҳамин Чилҳуҷра пайдо гардидаанд. Масалан, яке аз онҳо уди бачагонае аст, ки аз қамиш сохта шуда, шаш сурохӣ дорад. Дигар асбоб бошад сараки дастаи уд аст, ки аз чор тор иборат аст. Дарёфт гардидани асбобҳои нодири мусиқӣ бозгӯи он аст, ки дар даврони худ Шаҳристон (Бунҷикат) соҳиби фарҳангу маданияти олӣ ва ғанӣ будааст.
Нозанини Исмадшоҳ, донишҷӯ
