Чин технологияи ҳастаиро аз СССР густохонаву маккорона соҳиб шуда буд
3-юми сентябри соли 2015 дар Пекин сафороии бузурги ҳарбӣ доир шуд. Баҳона 70-солагии хатми Ҷанги дуюми ҷаҳон буд. Аммо ҳадафи аслии созмондиҳандагони ин чорабинии бузург намоиши қудрати ҳарбии Чин буд. Ҳангомаи аслӣ дар ин намоиши қудрат мушаки балластикии байниқитъавии 21D “Боди шарқӣ” буд, ки дар бораи мавҷудияти он то ба ин рӯз танҳо овозаҳо шунида мешуд. Аммо Пекин ин овозаро ба ҳақиқат табдил дод.
Аз касе пӯшида нест, ки ба иқтидори ҳастаии худ Чин бояд бештар аз Иттиҳоди Шӯравӣ миннатдор бошад. Вале нуктаи хеле муҳим: имрӯз кам касон медонанд, ки технологияи ҳастаиро ҳукуматдорони вақти Чин аз СССР бо роҳандозии як найранг соҳиб шуданд.
Пирӯзии коммунистони Чин дар ҷанги шаҳрвандии соли 1949 ва сари қудрат омадани Мао Сзэдун дар кишвари бисёрмиллионаи ҳамсоя Сталинро аслан хурсанд накард. Ҳанӯз хиёнати Иосип Броз Тито ва аз даст рафтани Югославия аз ёдҳо нарафта буд. Мао бошад, аз оғоз шубҳаовартар аз Тито буд. Вай ягон маротиба ба Маскав ҳам наомада буд ва ҳатто ба пирӯзии худ дар мубориза барои ҳокимият аз Сталин забонкӯтоҳ ҳам набуд. Рақобат миёни ду маркази коммунизми ҷаҳонӣ ногузир буд.
Вақте моҳи декабри соли 1949 доҳии Чин ба Маскав омад, то дар ҷашни 70-солагии Сталин ширкат кунад, ахирӣ муддати тӯлонӣ аз мулоқот бо меҳмон худдорӣ кард. Гоҳ Молотовро назди ӯ мефиристод ва гоҳи дигар роҳбарони чанд зина поинтар аз ӯро, то онҳо вазъу табъи Маоро санҷанд. Сталин муддати дароз натавонист худро омодаи суҳбат бо шахсе кунад, ки дар мақом худро баробар бо ӯ медонист.
Моҳи октябри соли 1950 Чин бо Куриё вориди ҷанг шуд ва ин тасмими худи Мао буд ва Сталин хештанро дур аз масъулият гирифт. Маҳз ҳамон замон сарвари Чин дарк кард, ки вай ивазнашаванда аст ва соҳиби неруи кофӣ ҳам мебошад. Чиниҳо бо вуҷуди талафоти хеле бузург бо ИМА барин қудрати ҳастаӣ муқовимат карданд ва ин ҷанг мусовӣ анҷом ёфт. Москав баъдан ба Пекин сарварии ҳамаи аҳзоби коммунистии Осиёро супурд, вале Мао ба ин натиҷа расид, ки танҳо замоне аз Кремл вобаста нахоҳад шуд, ки агар соҳиби силоҳи атомӣ шавад. Силоҳе, ки амрикоиҳо борҳо дар ҷанги Куриё таҳдид ба истифодаи он алайҳи Чин карда буданд. Дар ҳамин айём вай вобастагии худ аз Маскавро дарк кард.
Вале Чин дар солҳои 1950 як кишвари ақибмондае буд, гузашта аз ин, муддати чил соли ахир ба як майдони ҷангу кашмакашиҳо табдил шуда буд. Дар ҳамин вазъ барои Чин мушкил буд соҳиби силоҳи атомӣ шавад, чун барои сохтани он маблағ надошт. Иттиҳоди Шӯравӣ баъди рӯйдоди мусибатовари Хиросима ва Нагасаки ҷиддан пайи он шуд, ки силоҳи атомиро ба зудӣ бисозад ва Сталин ба тими Курчатов дастур дод, ки корро дар ин самт тезонад.
АВВАЛИН МУОҲАДА
Аз ин рӯ, Мао ба дарки ин нукта расида буд, ки силоҳи атомиро вай метавонад танҳо аз Маскав ба даст орад. Аммо Кремл ҳоло ҳозир набуд ва намехост асрори силоҳи ҳастаии худро бо бародари чинии худ қисмат кунад. Дар замони зинда будани Сталин Мао, ки бидуни ризояти ӯ вориди ҷанг бо Куриё шуда буд, ҷуръат намекард аз ӯ дар бораи кӯмак ба доштани силоҳи атомӣ ҳамсуҳбат шавад, зеро медонист, ки Иосиф Сталин ҷиддин зид мебаромад ва нақшаи Чин дар ин бора барҳам мехӯрд. Аммо баъди вафоти Сталин Мао ҷиддан фаъол шуд. Дар аввалин сафари Хрушёв ба Чин дар соли 1954 Мао ошкоро гуфт, ки кишвараш мехоҳад силоҳи атомӣ дошта бошад. Никита Сергеевич посух дод, ки Иттиҳоди Шӯравӣ ба ҳамаи кишварҳои лагери сотсиалистӣ кафолати ҳимоя аз ҳамлаҳои атомиро додааст ва дӯстони чинӣ ҳам набояд нигарон бошанд. Ва боз таъкид ҳам кард, ки сохтани чунин силоҳ арзиши гарон дорад ва лоиқи кишвари камқудрат ва сустинкишофёфта нест.
Вале Мао аз қасдаш нагашт ва басо оромона ба таҳдиди СССР шуруъ кард. Бо ин мақсад вай зимистони солҳои 1954-1955 дар гулугоҳи Тайвон буҳрон ба вуҷуд овард, ҷазираҳоеро мавриди тирборон қарор дод, ки амрикоиҳо ногузир буданд ҳамроҳ шаванд. Ҷаҳон дар пешорӯи як ҷанги атомӣ қарор гирифт, ки дар ин ҳол СССР наметавонист муттаҳиди худро тани танҳо гузорад. Чин дар ин маврид бори дигар ба Маскав рӯ овард, ҳам кӯмаки низомӣ хост ва ҳам хоҳиши доштани силоҳи атомиро такрор кард. Пекин мегуфт дар сурати доштани ин гуна силоҳ вай бародарашро ташвиш намедиҳад, балки худ худро ҳимоя мекунад. Моҳи апрели соли 1956 аввалин муоҳадаи кӯмаки СССР барои сохтани силоҳи атомӣ дар Чин имзо шуд.
Худи ҳамон соли 1956 баъди саркӯбии шахспарастӣ вазъ дар СССР муддате вахим шуд, дар Лаҳистон ва Маҷористон эътирозҳо шуруъ шуданд ва дар ин асно Маскав ба ёрии Пекин ниёз пайдо кард. Мао расман амалкарди Маскавро пуштибонӣ намуд, вале ғайрирасмӣ ишора ба он кард, ки барои ин пуштибонӣ бояд чизе дод. Соли 1957 Мао барои ширкат дар ҷашни 40-солагии пирӯзии Инқилоби Октябр ба Маскав омад ва дар мулоқоташ бо сарварони Шӯравӣ талаб кард, ки кори бунёди силоҳи атомиро тезонанд ва иловатан технологияи ҳастаӣ диҳанд. Хрушёв дигар илоҷе надошт ва 15-уми октябри ҳамон сол муоҳадаи ирсоли технологияи зарурӣ ба Чин имзо шуд.
Охирин таҳдиди Доҳии бузург буҳрони дуюми Тайвон буд, ки соли 1958 рух дод. Он замон низ чиниҳо ногаҳон ҷазираҳои ҳамммарзашонро тирборон карданд ва худро бо ИМА дар рӯёрӯӣ қарор доданд. Дар ҳамин буҳрон Кремл ба Пекин гӯшзад кард, ки барои як ҷанге, ки худи вай доман задааст, намехоҳад бо ИМА даргир шавад.
12 ҲАЗОР МУТАХАССИСОНИ ШӮРАВӢ
Он замон барномаи ҳастаии Пекин ба иҷро даромад. Соли 1955 “Сегона”-и масъул ба сохтани силоҳи атомӣ созмон дода шуд. Ба он Бо Ибо, Чэн Юн ва маршал Не Жунчжен шомил шуданд. Барои иҷрои вазифаҳо Дуюмин вазорати мошинсозӣ сохта шуд ва Академияи панҷум, ки мавзуҳои вобаста ба мушакҳоро таҳия мекард ва сохтани созмоне назири НАСА низ ба уҳдаи он буд.
Буҷаи сохтани силоҳи атомӣ аз сол ба соли дигар меафзуд: аз 15 миллион доллари соли 1955 то 100 миллион доллар барои соли оянда зиёд шуд. Ҳамзамон бо ин, тибқи баъзе ҳисоботҳо, дар Чин даҳ ҳазор мутахассисони Шӯравӣ оид ба муҳофизат ва наздик ба 11 ҳазор муҳандисон ва олимон аз дохили ин кишвар, ки дар СССР омӯзиш дида буданд, саргарми сохтани силоҳи атомӣ буданд.
Аршак Задикян аз ҷониби СССР иҷрои муоҳадаи ҳастаиро назорат менамуд. Вай тибқи дастури Хрушёв кор мекард, ки мегуфт ба чиниҳо на аз рӯйи тарс, балки аз рӯйи виҷдон ҳамкорӣ ва ёрӣ расонанд.
Ҳамин тариқ, ҳатто маълумотҳои сиррие, ки хадамоти ҷосусии кишвар аз ИМА, Британияи Кабир, Олмон дар ин маврид дастрас мекард, ба Чин низ дода мешуд.
Даричаи бозшудаи имкониятҳо дар солҳои 1956-1957-ро чиниҳо бо тамоми ҳастиву вуҷудашон истифода карданд. Танҳо дар соҳаи физикаи ядроӣ ва дигар илмҳои дақиқ ба СССР ва кишварҳои Аврупои Шарқӣ бештар аз ҳафтуним ҳазор донишҷӯён сафарбар карда шуданд. Аз он ки сатҳи маълумоту савод дар Чин хеле поин буд, дар ибтидо ба таҳсил қариб ҳама сафарбар шуданд, вале боз ҳам кам буд. Аз ин рӯ, бо фармони маршал он донишҷӯёне, ки ба СССР ва кишварҳои аврупоии сотсиалистӣ ба омӯзиши фанҳои гуманитарӣ рафта буданд, маҷбурӣ ба факултаҳои техникӣ гузаронида шуданд. Ҳамчунин олимон ва муҳандисони корҳои мулкиро низ ба институтҳои низомӣ сафарбар карданд.
Аммо кӯмаки Шӯравӣ дер давом накард. Аллакай соли 1959 баъди гуфтушунид бо Ғарб дар мавриди манъи озмоишоти ҳастаӣ СССР ба Чин хабар дод, ки дигар наметавонад муоҳадаи имзокардаашро иҷро кунад. Созишнома танҳо як баҳона буд. Дар асл тағйири дидгоҳ миёни Маскав ва Пекин рушантар мешуд. Чин додани пойгоҳҳои баҳриаш ба киштиҳои зериобии Шӯравӣ бо мушакҳои балластикиро рад кард ва ин хашми Хрушёвро ба бор овард. Вай фармон дод, ки ҳамаи 12 ҳазор мутахассисон, аз ҷумла созандагони силоҳи атомиро фавран ба ватан баргардонанд. Охирин муҳандиси Шӯравӣ қаламрави Чинро дар таърихи 13-уми августи соли 1960 тарк кард.
Мао Сзэдун ба Маскав посухи қатъӣ дод. Мао гуфт, ки Чин мустаъмараи Русия нест, ки дар қаламрави он неруҳои ҳарбии бегона ҷойгир карда шаванд. Ин иқдом шарафи чиниҳоро паст мекунад ва зидди манфиатҳои миллист. Аммо баъд талаб кард, ки СССР барои сохтани флоти зериобӣ ёрӣ расонад. Хрушёв аз ин мавзеъгирии Пекин дар тааҷҷуб шуд ва гуфт, ки ҳадафи Маскав паст задани шарафи Чин набуд. Ва ҳамзамон кӯмак барои сохтани флоти ҳарбии баҳриро қатъӣ рад кард.
САХАРОВҲОИ ЧИН
Чин барномаи дигар ҳам дошт. Ин даъвати атомсозон аз хориҷ буд. Худи ин кишвар он замон физик, химик, риёзидон қариб ки надошт. Машҳуртарин шахсиятҳои Чин: “Курчатови чинӣ” – Сян Сансян ва “Коровлёви чинӣ” – Сян Сюэсен таълими Ғарбро гирифтаву дар Ғарб олим шудаанд.
Сян Сансян шогирди физикҳои машҳури фаронсавӣ Ирен ва Фредерик Жолио-Кюри буд. Ин ду тан коммунист буданд ва ҳар маълумоти сиррӣ, ки доштанд, ба ҳамҳизбони чинии худ доданд. Сян ҳанӯз соли 1948 ба ватанаш баргашта буд ва пирӯзии коммунистонро бо хушнудӣ пазируфт. Аллакай соли 1949 ӯ ба Порис рафт. Ҳукумати Чин он замон барояш 50 ҳазор доллар дод, то таҷҳизоти илмӣ харад ва донишҷӯёни чиниро ташвиқ ба бозгашт ба ватанашон кунад.
Зимнан, соли 1953 Сян аз Маскав низ дидан кард. Мехост иртиботҳое барои дарёфти маълумоти илмӣ барқарор кунад, вале чун ин то имзои муоҳадаи байни ду давлат буд, президенти Академияи илмҳо Несмеянон мақомотро огоҳ кард, ки меҳмони чиниро танҳо бо баъзе маълумотҳои хеле маҳдуд ошно созанд ва аслан ӯро ба ҷараёни аслии илм ворид насозанд. Танҳо ахбори умумиро барояш ироа кунанд.
Аммо барои Чини он замон дастоварди муҳим Сян Сюэсэн буд. Вай соли 1911 дар хонаводаи мансабдор ба дунё омад ва соли 1935 ба Амрико рафт. Дар ИМА вай дар институти технологии Массачусет таҳсил намуд ва баъдан институти технологии Калифорнияро хатм намуд. Истеъдоду дониши хуб, ки дошт, ба омӯзгорӣ ба кор гирифтанд ва яке аз шогирдони дӯстдоштаи назарияпардози кайҳон Теодор фон Карман буд.
Дар Калтех Сян Сюэсэн яке аз асосгузорони Лабораторияи ҳаракати реактивӣ шуд. Дар солҳои ҷанг ӯ дар сафи артиши ИМА хизмат кард ва ба омӯзиши техникаи мушакии олмониҳо саргарм буд.
Баъди ҷанг ба озмоишгоҳи худ ба кор баргашт ва дар Амрико аввалин мушаки тактикии “Корпорал”-ро сохт. Вале он замон вай намедонист, ки кайҳост ӯро ФБР таъқиб мекунад ва тамоилаш ба коммунистон аз назари хадамоти амниятии ИМА дур намондааст. Соли 1950 Сян Сюэсэн аз ҳамаи корҳои махфӣ дур карда шуд ва мавриди пурсиши муфаттишон қарор гирифт. Аввалин хоҳиши вай он шуд, ки зудтар ба ватанаш Чин баргардад. Вале ҳукуматдорони амрикоӣ хуруҷи ӯро мамнуъ карданд ва ҳабси хонагӣ шуд. Сарнавишти Сян Сюэсэн мавзуи суҳбату муколамаҳои махфии намояндагони Чин ва ИМА шуд. Дар аввалин мулоқоти Женева дар соли 1954 масъалаи баргашти Сян Сюэсэн ба Чин баррасӣ шуд. Чиниҳо дар ин гуфтушунид бартарӣ доштанд, даҳҳо шаҳрвандони амрикоӣ дар Чин боздошт шуда буданд ва ҳамаи онҳоро Пекин бо Сян Сюэсэн табодул кард.
Солҳои 1954-1955 аз ИМА ба Чин бештар аз сад нафар мутахассисони соҳаи физикаи ядроӣ, муҳандисони мушаксоз иҷозаи бозгашт дарёфт карданд. Дар миёни онҳо шахсиятҳои машҳуре ба мисли Жэн Синмин, профессор аз Донишгоҳи Буффало, Ду Шоу, Ван Сичжи, Чэн Гайсзя низ буданд.
Ҳамаи касоне, ки ба моҳияти инқилоби коммунистон пай бурда буданд, мегуфтанд ин ҳизб Чинро пешрафта хоҳад кард ва ба ёрии олимону муҳандисон ниёз дорад. Бо баргаштагон хадамоти амниятӣ суҳбатҳои хоса мекарданд, ҳар гуна адабиёте пешниҳод мекарданд ва ба истилоҳ онҳоро аввал шустушӯи мағзӣ мекарданд дар ин бора, ки кишвар ҳоло чӣ ҳол дорад ва чӣ бояд кард. Мегуфтанд, ки коммунистон аз Чини дастнигари дигарон мехоҳанд Чини мутараққӣ бунёд созанд.
РАДДИ КӮМАКҲО
Харҷумараҷ ва бесарусомонии “Ҷаҳиши бузург” ва “Инқилоби маданӣ” ба барномаҳои мушакиву атомӣ халал ворид накард. Ҳамаи касоне, ки даъвати мақомоти кишварашонро пазируфтанд, омаданд ва шароити мусоиди корӣ барояшон фароҳам оварда шуд. Худо Мао соли 1955 дар мулоқоташ бо созандагони силоҳи атомӣ гуфт: “Имрӯз ҳамаи мо шогирдони шумоем”.
Баъди бозпас хонда шудани мутахассисони Шӯравӣ ва қатъи пурраи ҳамаи кӯмакҳо аз ҷониби Маскав барномаи атомии Чин ба буҳрони ҷиддӣ гирифтор шуд. Сарварони Ҳизби коммунист дар як ҷаласаи истирорӣ вазъро ҷиддан баррасӣ карданд ва ба саволи чӣ бояд кард посух ҷустанд. Баъзеҳо пешниҳод карданд, ки ин барнома мутаваққиф шавад, чун кишварро гуруснагии сартосарӣ фаро гирифта буд ва бар асари он аз 30 то 50 миллион нафар қурбон шуда буданд. Вале Мао гуфт: “Бахти мо омад кард, ки русҳо моро раҳо карданду рафтанд. Дар акси ҳол ҳеҷ вақте наметавонистем посухи кӯмакҳои онҳоро диҳем. Ҳамаро бо неруи худ анҷом медиҳем ва хеле ба зудӣ. Роҳи дигар надорем!”. Тибқи арзёбии муаррихон Юн Чжан ва Ҷон Холидей, ин қарор муҷиби он шуд, ки дар қиёс ба таркиши силоҳи атомӣ дар Хиросима ва Нагасаки 100 баробар бештар одамон қурбон шаванд.
Аввалин реактори он соли 1958 ба кор даромад. Худи ҳамон сол 40 ҳазор аз ҷумлаи неруҳои ҳарбии сохтмонӣ ба биёбони Такла-Макан, дар наздикии кӯли Лоб-Нор эъзом шуданд, то барои озмоиш омодагӣ бинанд. Соли 1960 Чин аввалин мушаки балластикии худро озмоиш кард.
Тирамоҳи соли 1964 созандагони атом омода шуданд, фармони Пекинро мунтазир буданд, то аввалин озмоиши онро роҳандозӣ кунанд. Вале дар мақомоти болоии Пекин баҳсҳои тоза шуруъ шуданд. Хадамоти ҷосусии Амрико эълон кард, ки Вашингтон қасд дорад ба Чин зарба занад, агар ин кишвар даст ба озмоишоти атомӣ занад. 16-уми октябри соли 1964 аввалин озмоиши силоҳи атомии Чин баргузор шуд. Ин баъди ду рӯзи барканории Никита Хрушёв буд. Ва номи рамзии ин амалёт “Шумораи 596” буд – аз моҳи июни соли 1959, ки Иттиҳоди Шӯравӣ аз қатъи ҳамкории атомӣ эълон кард. Се сол баъд бомби водородӣ низ санҷида шуд. Чин ба қудрати ҳастаӣ табдил ёфт. Талоши Амрико ва муттаҳидонаш дар мавриди халал расондан ба ҷойе нарасид.
СТАЛИН ДУРУСТ БАДГУМОН ШУДА БУД
Тибқи навиштаи муаррих Шэн Жихуа, Чин барои сохтани бомби ҳастаӣ 3,6 миллиард доллар масраф кард, Иттиҳоди Шӯравӣ бошад, 11,6 миллиард доллар. Истифода аз кӯмакҳои Иттиҳоди Шӯравӣ ва ба ватан баргардонидани мутахассисони чинӣ аз хориҷ ду омили аслии харҷи камтар шуд. Аммо гумону шубҳаи Сталин рост баромад. Иосиф Сталин мегуфт, агар Чин соҳиби қудрат шавад, хеле ба зудӣ Иттиҳоди Шӯравиро фаромӯш мекунад. Ва чунин ҳам шуд. Ба муҷарради даст ёфтан ба силоҳи атомӣ ба бозиҳои мустақилонаи геополитикӣ шуруъ кард…
Максим АРТЕМЙЕВ
«Совершенно секретно», №35/364, 28 сентябри соли 2015
Таҳияи Ф. МУҲАММАД
