(ба муносибати 115 солагии мавлуди устод бахшида мешавад)
Қаҳрамони Тоҷикистон, устод Бобоҷон Ғафуров, дурахшонтарин фарди қарни ХХ, ходими намоёни сиёсӣ ва олими номвари ховаршинос дар замони худ нақши мондагореро чӣ дар сиёсат ва чӣ дар илму адабиёт ба ҷой гузоштааст. Доир ба ҳаёту фаъолияти сиёсию илмии устод зиёд гуфтаанду навиштаанд. Дар ин хусус мақолаю китобҳо, хотираҳои зиёди ҳамкоронаш ҳам дар Тоҷикистони азиз, инчунин аз Пажӯҳишгоҳи ховаршиносии АФ СССР ва дӯстону ҳаводоронаш зиёд навиштаанд. Бояд қайд намуд, ки тамоми паҳлӯҳои зиндагии ин марди бузург, дар тамоми соҳаҳои кор кардааш омӯхтаву таҳқиқ карда шудааст, аз ҷумла оиди натанҳо сиёсатмадориву фаъолияти илмиаш, ҳамчунин оиди фаълояти рӯзноманигории ин марди накӯном низ мақолаву хабарҳо чоп гаштаву ин давраи фаъолияти ходими бузурги сиёсиву илми ҷаҳонӣ низ то андозае хуб омӯхта шудааст.
Каминаи камтарин аз замони кӯдакӣ, аниқтараш аз синфи як ё ду, номи ин шахсияти барҷастаро шунидаам ва ҳамон замони кӯдакӣ ихлос овардаву ба назарам чунин менамуд, ки устод як ситораи бузурге мисли ситораи Қутб дар замони кӯдакии ман буд ва бесабаб нест, ки ҳангоми дар синфи 5 ва ё 6 хонданам аллакай кӯшишҳои аввалини ман оиди хонда баромадани китоби “Таърихи мухтасари халқи тоҷик”-и устод Бобоҷон Ғафуров, ки ёд дорам як китоби муқовааш чармини сиёҳ буд ва дар саҳифаи аввалаш соли нашраш 1947 навишта шуда буд, шурӯъ гашта буд. Бояд гуфт, ки дар синфи панҷум хондани ин китоб ва фаҳмидани луғату мафҳумҳои зиёди таърихӣ, аз ҷумла даврони пеш аз мелод бисёр мушкилиҳою нофаҳмиҳои зиёдеро барои ман пеш меовард. Танҳо дар синфи ҳафтум, ки китоби дарсии фанни “Таърихи ҶШС Тоҷикистон” -барои синфҳои 7-10 – ро ба омӯзиш шурӯъ намудем, фаҳмиши ин китоби илмӣ барои ман қадре фаҳмо гардид ва дар ҳамон замони наврасии 14-15 солагиям баъдан ин китобро бо пуррагӣ ва бе мушкилӣ хонда баромадам.
Дар ин асос чун ба ҳаёту фаъолияти ин абармарди илм ва сиёсати Тоҷикистон дилбастагие хосае дорам ба назарам чунин менамуд, ки тамоми давраи ҳаёту фаъолияти ӯ пурра омӯхта шудааст. Дар ҳамин асос манро ҳангоми хондани тарҷумаи ҳолаш як муаммо ба худ мекашид. Дар тарҷумаи ҳол чӣ бо забони русӣ ва чӣ ба тоҷикӣ гуфта шудааст, ки устод Бобоҷон Ғафуров cолҳои 1928-1930 чун шунавандаи “Курсҳои олии ҳуқуқшиносии шаҳри Самарқанд” таҳсил намудааст. Ин давраи ҳаёти ӯ дар бисёре аз китобу манбаъҳо чунин қайд ёфтааст ва ё чизе гуфта нашудааст ва ё дар бархе аз сарчашмаҳо иброз дошта шудааст, ки муддате ба ҳайси ёвари Комиссари халқии адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон иҷрои вазифа намудааст. Ана ҳамин маълумот оҳиста – оҳиста маро мутаваҷҷеҳи худ гардониданд. Чун маълумот дар бораи ин давраи фаъолияти кории устод бисёр кам оварда мешаванд ва ба пиндори банда сабабаш ин аст, ки ин давраи фаъолияти кории устод ҳамагӣ аз таҳсил дар Курсҳои олии ҳуқуқшиносии шаҳри Самарқанд то кор дар Комиссариати адлияи ҷумҳурӣ давраи ками аз соли 1928 то соли 1930, ҳамагӣ ду солро дарбар гирифтааст. Аз тарафи дигар, хондан дар таълимгоҳи ҳуқуқшиносӣ ва фаъолият намудан дар самти адлия ва ҳуқуқ дар зарфи ду сол он қадар давраи кам низ нест.Чунин давраҳо ба ҷавонони махсусан 20-21 сола, дар роҳи инкишофи рӯҳию ҷаҳонбинии онҳо, рушди онҳо чун шахсият дар оянда, хосатан дар сиёсат ва дипломатия, ки ихтисоси ҳуқуқшиносӣ мисли ихтисосҳои соҳаи таърих ва рӯзноманигорӣ нақши хосаеро гузошта метавонанд ва ана ҳамин омил маро мутаваҷҷеҳ ба он давраи ҳаётии устод, ки бо иборае ба ин давраи барои ман норавшани ҳаёту фаъолияти Қаҳрамони Тоҷикистон (аминам, ки шояд барои бисёриҳо ин давраи фаъолияти устод хело ҳам норавшан бошад) муаллифи китоби дар ҷаҳон машҳури “Тоҷикон” водор кард то таваҷҷӯҳи хосае зоҳир намоям.
Бояд гуфт, ки аз рӯи он маъхазҳои ёфтаи ман, ки дар китобҳои чопгашта оиди фаъолияти кории устод, китоби шахсиям “Б.Гафуров -Избрание труды” чопи Москва-нашриёти “Наука”-1985 дар сомонаи интернетии “Википедия” бо забони тоҷикӣ оиди таҳсили устод гуфта шудааст, ки устод солҳои 1928-1930 дар Курси олии дусолаи ҳуқукшиносии шаҳри Самарқанд таҳсил намудааст, вале тибқи маълумоти сарсухани китоби зикршуда, ки аз ҷониби олимони ховаршинос, ҳамкорону шогирдони устод Бобоҷон Ғафуров нашр гардидааст ва роҳбари нашри ин китоб, Аъзо-корреспонденти академики Академияи Фанҳои СССР, П.Ф.Ким мебошад, маълум мегардад, ки устод дар Курсҳои олии ҳуқуқшиносии шаҳри Сталинобод аз охири соли 1928 то охири соли 1929 таҳсил намудааст, гарчанде, ки он давра вобаста ба ислоҳоти дар самти маълумоти касбии ҳуқуқшиносӣ, таҳсил дар ин курсҳоои олӣ асосан ду солро дарбар мегирифт ва ин курсҳо доираи васеъи омӯзиши фанҳои ҳуқуқиро дар он замон низ дарбар мегирифтанд. Ин курсҳо аслан дар назди Комиссариатҳои халқии адлияи ҷумҳуриҳо ва вилоятҳо таъсис дода шуда, доираи таъминоташон тибқи сарчашмаҳо аз ҳисоби Комиссариатҳои халқии адлия сурат гирифта, барои он давра бисёр таъминоти хуб ҳам будааст.
Аз ин рӯ фикр мекунам, ки устод Бобоҷон Ғафуров он замон дар Курсҳои олии ҳуқуқшиносии назди Комиссарияти адлияи ҶШС Ӯзбекистон воқеъ дар шаҳри Самарқанд таҳсил намуда, соҳиби диплом ва ё шаҳодатномаи ҳуқуқшиноси касбӣ, ки дараҷаи ин курсҳои олии ҳуқуқ он замон хело боло буд, гардидааст. Дар он замони ивазшавии форматсияи ҷамъятӣ, ки таҳавуллоти зиёди ҷамъиятиву сиёсӣ кишвари инқилобиро фарогир буд, устод Бобоҷон Ғафуров бо хатми ин курси олии ҳуқуқӣ, он замон дониши хеле баланди ҳуқуқӣ ва бо иборае маълумоти баланди касбиро низ гирифтааст. Бояд қайд намуд, ки қабул ба ин курсҳо олӣ дар он давра бо роҳхати Комисариатҳои халқии адлия ва Раёсатҳои адлияи вилоятӣ сурат мегирифт ва дар ин асос аз эҳтимол дур нест, ки устод бо роҳхати Комиссариати халқии адлияи ҶМШС Тоҷикистон, ки он давра Комиссари халқии адлияи ҷумҳурӣ Саъдуллоев Мулоҷон Саъдуллоевич буд, шомили ин Курси олии ҳуқуқшиносӣ гаштааст. Он вақт, як давраи мураккаби баъди тақсимоти миллӣ-терреториявии Осиёи Миёна ва ба вуҷуд омадани ҷумҳуриҳои миллӣ аз ҷумла Ҷумҳурии мухтори шӯравии сотсиалистии Тоҷикистон ва дар ин асос сохтмони ҳукуматҳои ин ҷумҳуриҳои шӯравӣ ва ташаккули тамоми соҳаҳои хоҷагии халқи ин ҷумҳуриҳои ҷавон, аз ҷумла созмон додани сохторҳои ҳифзи ҳуқуқ ва давраи аввали қабули қонунгузориҳои миллӣ ва дигар санадҳои ҳуқуқӣ буд ва он аҳамияти хосае низ дошт. Аз ин рӯ, барои ба низом даровардани сохторҳои ҷумҳуриҳои ҷавони миллӣ ва эҷоди қонунҳо кадрҳои то андозае босаводи тамоми соҳаҳо, алалхусус ҳуқуқшинос, ки хеле камчин буданд, бениҳоят зарур буданд. Гарчанде, ки доири чӣ тавр ба ин Курсҳои олии ҳуқуқшиносии шаҳри Самарқанд ҷалб шудани ҷавонписари ташнаи хондан, олими дар оянда машҳури ҷаҳон, маълумоте пайдо накардаам, фикр мекунам, ки ин кор тариқи роҳхатҳо ва талабҳои Комиссариати адлияи ҶМСШ – и Тоҷикистон, чи тавре, ки дар боло қайд намудам, бояд сурат гирифта бошад, зеро тибқи сарчашмаҳо оиди инкишофи соҳаи адлия, мақомоти прокуратура ва суди Тоҷикистон он замон кишвари мо ва умуман тамоми ҷумҳуриҳои миллӣ ба ҳуқуқшиносони соҳибкасб сахт эҳтиёҷ доштанд. Бесабаб нест, ки дар Осиёи Миёна дар солҳои 20-уми замони маҳви бесаводӣ ва сохтани ҷомеаи наву бо иборае мадании сотиалистии шӯравӣ аввалан курсҳои якмоҳа, думоҳа, се моҳаи соҳаҳои педагогӣ, бойторӣ, тиббӣ, ҳуқуқшиносӣ ва ғайраҳо пайдо гашта, то андозае барои омӯзондани қишри бесаводи ҷомеа ва ҷумҳуриҳои миллӣ кадрҳои ихтисосмандро тайёр менамуданд. Аввалин курсҳои ҳуқуқшиносии кӯтоҳмуддати то 3-моҳа қайд бояд намуд, ки асосан баъди соли 1924, замони ташкилёбии ҶМХШ – и Тоҷикистон ташкил ёфта, барои мақомоти адлия ва мақомоти дигари ҳифзи ҳуқуқ муттахасисони соҳаро тайёр менамуданд. Дар ҳамон давра Комиссарияти халқии адлияи ҶМШС Тоҷикистон махсусан ба ин самти муҳими сиёсати давлатӣ, тайёр намудани ҳуқуқшиносони соҳибмаълумот ва касбӣ ва хосатан аз байни мардуми маҳаллӣ диққати махсус медод. Он замон бархе аз толибилмон барои таҳсил ба мактабҳои олии ҳуқуқшиносии шаҳрҳои РСФСР ва дигар ҷумҳуриҳои шӯравӣ низ фиристода мешуданд. Дар ин асос дар солҳои 20-уми асри пор дар шаҳрҳои нисбатан пешрафта ва ободи Осиёи Миёна (бояд гуфт, ки дар дигар ҳудудҳои Ҳукумати Шуравӣ низ, баъдан дар ҳамон солҳои 20 мактаби ҳуқуқшиносӣ, техникуми ҳуқуқшиносӣ, Курсҳои олии ҳуқуқшиносии асосан ду сола, ки маълумоти онҳо нисбат ба маълумоти техникуму мактабҳои ҳуқуқшиносӣ як дараҷа болотар буда, ба маълумоти олии нопурра баробар буд, пайдо шуданд). Ҳамчунин, он замон факултаи ҳуқуқшиносии Донишгоҳи давлатии ба номи В.И.Ленин дар шаҳри Тошканд ба тайёр намудани муттахасисони баландпояи ҳуқуқшиносӣ машғул буда, солҳои 30-юми асри пор баъдан Донишгоҳи ҳуқуқшиносии шаҳри Тошканд низ таъсис ёфт. Қайд бояд намуд, ки баъдан солҳои 30-юми асри пор, замони рӯ ба беҳбудӣ ва рушд овардани ҶШС – и Тоҷикистон дар кишвари мо ба ҷои курсҳои кӯтоҳмуддати ҳуқуқшиносӣ, ки маълумоти номукаммали ҳуқуқӣ медоданд, техникуми ҳуқуқшиносӣ дар шаҳри Сталинобод ва Курси олии ҳуқуқшиносии назди Комиссариати халқии адлияи Тоҷикистон ба номи Брайдо таъсис ёфт, ки ин муассисаҳои таълимӣ, ки мӯҳлати таҳсилашон ду сол буд, нисбат ба курсҳо кутоҳмуддати ҳуқукшиносӣ, муттахасисони баландихтисоси ҳуқуқшиносиро тарбия менамуданд ва нақши хатмкунандагони ин марказҳои ҳуқуқшиностаёркунӣ (якҷоя бо филиали Донишкадаи ғоибонаи ҳуқуқшиносии шаҳри Маскав дар шаҳри Сталинобод-ВЮЗИ-ии машҳур) дар таърихи рушди адлия ва тайёр намудани мутахассисони соҳаи ҳуқуқ дар ҷомеъаи Тоҷикистон то давраи ташкил ёфтани факултаи ҳуқуқшиносии ДДТ ба номи В.И.Ленин дар соли 1949 бисёр калон аст. Дар воқеъ давраи ташкили ДДТ ба номи В.И.Ленин дар соли 1948 ва факултаи ҳуқуқшиносии он, ки ташкили он ба соли 1949 рост омад, мутааллиқи замони роҳбари ҶШС Тоҷикистон, яъне муншии якуми КМ ПК Тоҷикистон будани Бобоҷон Ғафуров буда, хизмати эшон дар ин асос дар роҳи ташкили донишгоҳу факултати ҳуқуқ хело назаррас аст.
Аз китоби ишорагаштаи Б.Гафуров “Избрание труды” чопи Москва-нашриёти “Наука”-1985, маълум мешавад, ки баъди итмоми Курсҳои олии ҳуқуқшиноси шаҳри Самарқанд, аз моҳи декабри соли 1929 то моҳи апрели соли 1930, Бобоҷон Ғафуров ба ҳайси ёвари Комиссари халқии адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ифои вазифа намудааст.
Ана аз ҳамин навишта маълум мегардад, ки устод Бобоҷон Ғафуров бевосита бо роҳхати Комиссариати адлияи ҷумҳуриамон ба хондан сафарбар карда шудааст. Тибқи тартиботи он вақт мавҷудаи Комиссариатҳои халқии адлияи ҷумҳуриҳо, шахси чунин курсҳоро хатмнамуда, ӯҳдадор буд, на кам аз се сол дар низоми адлия кор кунад. Гарчанде, ки устод як муддати кӯтоҳе чор ё панҷ моҳ дар вазифаи масъули ёвари Комиссари халқии адлияи чумҳуриямон кор намуда бошад ҳам, бояд гуфт, ки ин давра як давраи муҳиме дар ҳаёти Тоҷикистони он вақта буд.
Дар ин асос устод Бобоҷон Ғафуров бешубҳа шоҳиди қабули бисёр санадҳои муҳими таърихии он давра гардидааст. Хотиррасон бояд намуд, ки санаи 16-уми октябри соли 1929 дар анҷумани 3-юми фавқулодаи Шӯроҳои Тоҷикистон, Декларатсия дар бораи ташкилёбии Ҷумҳурии Шуравии Сатсиалистии Тоҷикистон қабул гашт. Дар ҳамин анҷуман ба ҳукумати ҷумҳурӣ супориш дода мешавад, ки ба таҳияи Конститутсияи ҶШС Тоҷикистон шурӯъ намояд. Баъди ба ҷумҳурии иттифоқӣ табдил ёфтани Тоҷикистон, низоми қонунбарорӣ ва ҳуқуқэҷодкунии ҷумҳурӣ куллан тағир ёфт. Акнун тамоми муносибатҳои ҷамъиятӣ бояд дар доираи санадҳои қонунгузориҳое ба танзим дароварда мешуданд, ки мақомоти ваколатдори худи ҷумҳурӣ қабул мекард. Вобаста ба тағириёбии статуси ҷумҳуриамон ва аз ҷумҳурии мухтор то ба ҷумҳурии иттифоқӣ – субъекти олии СССР табдил додани он, ҳалли бисёр масъалаҳои муҳимро дар роҳи сохтани ҷумҳурии миллӣ ва ҳукумати вақти он ба миён меовард. Бесабаб нест, ки КИМ-и Шӯроҳои ҶШС – и Тоҷикистон дар қарори худ аз санаи 19.12.соли 1929 таъкид намудааст, ки Шӯрои Комиссарони халқи ҶШС Тоҷикистон нақшаи таҳия ва қабули қонунгузории ҶШС Тоҷикистонро тартиб дода ба КИМ – и ҷумҳурӣ пешниҳод намояд. Дар ин давра, аниқтараш санаи 5.01.соли 1930 бо Қарори Шӯрои Комиссарони халқи ҶШС Тоҷикистон, Шӯъбаи қонунгузорӣ ва кодификатсияи Комиссариати халқии аддлияи ҷумҳурӣ таъсис дода шудааст.Санаи 28.03.соли 1930 дар ҷалласаи навбатии Президиуми КИМ-и ҶШС Тоҷикистон масъалаи коркарди нақшаи таҳияи ва қабули санадҳои ҳуқукии ҶШС Тоҷикистон ва қабули онҳо мавриди муҳокима қарор гирифта, Комиссариати халқии адлияи ҶШС Тоҷикистон муваззаф гардидааст, ки якҷоя бо Комиссияи омодасозии Шӯрои Комисарони халқ ва комиссариатҳои дигар дар мӯҳлати 10-рӯза масъалаи коркард, таҳия, баррасӣ, қабул ва шахсони иҷрокунандари масъулро муайян ва хулосаи худро барои баррасӣ унвонии КИМ ҶШС Тоҷикистон пешниҳод намояд.
Комиссариати халқии адлия, қарори мазкури КИМ ҶШС Тоҷикистонро санаи 10.04. соли 1929 мавриди баррасӣ қарор дода, нақшаи таҳия, нашри кодексҳо ва дигар санадҳои қонунгузории ба онҳо марбут бударо омода ва барои тасдиқи минбаъда КИМ ирсол намудааст. Тибқи ин нақшаи мазкур таҳия намудани кодексҳои ҷиноятӣ, мурофиавӣ-ҷиноятӣ, гражданӣ, мурофиавӣ-гражданӣ, оила, ҷангал, меҳнат, ислоҳи меҳнатӣ, замину об, ҳамчунин омода намудани низомномаҳои мақомоти адлия ва нотариалӣ, низомномаи бойторӣ ва ғайраҳо пешбинӣ гаштааст. Гарчанде, ки дар таҳияи санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳавӣ ҳамчунин комиссариатҳои ҳифзи меҳнат, ҳифзи тандурустӣ, молия, корҳои дохила, замин ва ғайраҳо дохил гашта бошанд, ҳам лекин аз 13 лоиҳаи пешбинӣ гашта, 7 лоиҳааш, аз ҷумла вобаста ба таҳия ба қабули кодексҳо ба Комиссариати халқии адлия вогузор карда шуда буданд. Бояд гуфт, ки баъдан қариб ҳамаи кодексҳо сари вақ таҳия ва омода карда шуда, ба нашр расонидаву ба маҳаллаҳо равона карда шуданд.
Масъалаи дигар он замон зарурӣ, таҳияи Низомномаи Комиссариати халқии адлияи ҶШС Тоҷикистон, Низомномаи мақомоти адлия (судӣ, адвокатурӣ, нотариати давлатӣ) дар назар дошта шуда, онҳо низ баъдан таҳия ва қабул гаштаанд. Бояд гуфт, ки аз моҳи декабри соли 1929 масъалаи таҳия ва қабули Конститусияи ҶШС Тоҷикистон баррасӣ ва таҳия ва он шурӯъ гашта, ахиран санаи 25.02-и соли 1931 ин санади муҳими давлати шӯравии тоҷик қабул карда шуд.
Мақсади овардани ин мисолҳо барои он ҳаст хонандаи закитабъи ман, ки устод Бобоҷон Ғафуров, хатмкунандаи Курсҳои олии ҳуқуқшиносии шаҳри Самарқанд, ҳуқуқшиносии касбии он замон хело ҳам ҷавон (21 сола) дар замоне ба вазифаи хеле масъули ёвари Комиссари халқии адлияи ҶШС Тоҷикистон моҳи декабри соли 1929 ба кор шурӯъ намуд, ки Тоҷикистон ба ҷумҳурии иттифоқӣ табдил ёфта, сохтмони давлати миллии тоҷикон бо модели шуравӣ шурӯъ гаштаву қабули қонунҳои миллии Тоҷикистону Контститутсияи он шурӯъ гашта буданд.
Фикр мекунам, ки муддати кам дар ин вазифа устод кор намуда бошад ҳам, саҳми худро дар эҷоди қонунҳову санадҳои ҳуқуқӣ, кодексҳои гуногуни Тоҷикистон ин шахсият гузоштаву худ шоҳиди масъалаҳои зиёди баррасишавандаи ҳуқуқӣ дар коллегия ва ҷаласаҳои Комиссариати халқии адлияи ҶСШ Тоҷикистон низ гаштааст.
Ин давра як давраи таърихӣ ва сарнавиштсоз дар ҳаёти давлатдории миллати тоҷик дар ҳазор соли охир низ ҳаст, зеро маҳз статуси ҷумҳурии иттифоқӣ имконият дод, ки соли 1991 Тоҷикистони Шӯравӣ ба кишвари соҳибихтиёр мубаддал гардад.
Аз ин рӯ, устод Бобоҷон Ғафуров бо боварии том метавон гуфт, ки он замон натанҳо шоҳиди таърихии давлатсозии навини тоҷикон, балки худ иштирокчии бевоситаи ин давлатсозӣ ва ширкаткунандаи ҳуқуқэҷодкунӣ дар ин давлати миллии шӯравии тоҷик низ ҳаст ва ана муҳияти масъалаи ин давраи то андозае норавшани ҳаёт ва фаъолияти устод Ғафурови бо истиллоҳ ҳуқуқшиноси касбӣ низ дар ҳамин аст.
Бояд қайд намуд, ки он давра Комиссари халқии адлияи Тоҷикистон то қабули Конститутсияи ҶШС Тоҷикистон дар як вақт прокурори Тоҷикистон низ маҳсуб меёфт ва метавон бо боварии том гуфт, ки устод Бобоҷон Ғафуров дар як вақт ёвари Прокурори вақти Тоҷикистон Мулоҷон Саъдуллоев низ буд.
Ба андешаи банда таҳсил дар Курсҳои олии ҳуқуқшиносӣ ва соҳиби касби ҳуқукшиносӣ гаштану як муддате дар дастгоҳи марказии Комиссариати адлияи ҶШС Тоҷикистон ба хайси ёвари Комиссари халқии адлия кор намудан барои инкишофу рушди шахсияти устод Бобоҷон Ғафурову дар оянда чун сиёсатмадору роҳбар, дипломат ва олими тавон гаштани мавсуф нақши мондагори худро ба ҷой гузоштааст. Инро дар мисоли роҳбарияш дар вазифаи роҳбари вақти Тоҷикистони шӯравӣ, вакили Шӯрои Олии СССР ва чун директори Пажӯҳишгоҳи ховаршиносии АФ СССР метавон ба мушоҳида гирифт. Нақши дониши гирифтааш ба ҳайси ҳуқуқшинос ҳангоми навиштани шоҳасари ӯ китоби “Тоҷикон” бо пуррагӣ ҳис мешавад.Чун дар ин китоб вобаста ба сохти давлатдориҳои гуногуне, чун империяи Ҳахоманишиён, давлатдории Юнону Бохтар, Сосониён, Сомониён, Темуриён , Аморати Бухоро ва ғайраҳо сухан меравад, хохем нахоҳем таҳлилҳои ҳуқуқӣ ва донистани фанни “назарияи давлат ва ҳуқуқ” зарур ҳаст ва аз ин фан устод дониши комиле дорад, ки инро вобаста ба таҳлилҳои мушикофонаи устод вобаста ба давлатдориҳои гуногуни дар китоби “Тоҷикон” овардашуда, хуб ҳис мекунем. Дар ин китоб ҳамчунин вобаста ба вазъи сиёсии замону давлатдориҳо, ки ҳатман ба вазъи иҷтимоию ҳуқуқии инсон низ гароиш дорад, дучор меоем. Онҷо устод бо як боварие томе, ки хоси ҳам олимони таъриху хосатан олимони ҳуқуқшинос дар ин самт аст, қалам рондааст. Ё худ вобаста ба тарзи давлатдориҳо, системаи андозу истифодаи замин, супоридани боҷу хироҷу сохтори гумрукӣ низ чун сухан меравад, инҷо низ доштани дониши ҳуқуқӣ дар самтҳои қонунгузориҳои андозу замину гумрук, донистани ҳуқуқи гражданӣ вобаста ба бастани шартномаҳо ва ғайраҳо лозим меояд, ва инҷо ҳам аз огоҳии комил доштани устод Бобоҷон Ғафуров аз ин самтҳои илми ҳукуқ ба мушоҳида мерасанд. Устод вобаста ба замони Темур ва сулолаи Темуриён сухан ронда, оиди категорияҳои моликияти феодалӣ ба замин, захираи заминҳои вақф, оиди андозҳои ғайриқонунии муомилоти хироҷ, андози асосии замин дар замони Темур ва сулолаи Темуриён, хариду фурӯши заминҳои вақф ва ғайраҳо ба таври илмӣ сухан меронад ва доири чунин мавзӯъҳо бе донистани илми ҳуқуқ сухан рондан имкон надорад ва мушкилӣ эҷод хоҳад кард ва ҳамаи таҳлилҳои мӯшикофонаи устод оиди ин масъалаҳо, натиҷаи дониши баланди гирифтаи ҳуқуқии устод дар Курси олии ҳуқукшиносии шаҳри Самарқанд низ ҳаст. Онҷо ба толибилмон аз фанҳои ҳуқуқи ҷиноятӣ, ҳуқуқи шаҳрванӣ, давлат ва ҳуқуқ ва ғайраҳо дарс медоданд ва фикр мекунам, ки устод бо як ҳисси масъулиятшиносӣ ин курси барои он замон хело мӯътабарро муваффақона хатм намудааст.
Аз ин рӯ мо ҳуқуқшиносони имрӯзаи тоҷик бо боварии пурра устоди бузург Бобоҷон Ғафуровро дар қатори муаррихон, сиёсатмадорон, ховаршиносон ҳамкасби худ мешуморем ва ба фикрам ба ин ҳақ ҳам дорему ифтихори зиёде низ мекунем. Мақсади навиштани ин мақола дар соли 115 солагии мавлуди аллома Бобоҷон Ғафуров, ин пеш аз ҳама арҷ гузоштан ба хизматҳои бузурги эшон дар назди миллати тоҷик аст. Ҳамчунин фикр мекунам, ки то андозае равшани андохтан ба баъзе аз давраҳои фаъолияти устод аст, ки ин давраи кории ӯ дар Комиссариади халкии адляи ҶШС Тоҷикистон ва таҳсилаш дар Курсҳои олии ҳуқуқшиносии шаҳри Самарқанд то андозае аз назари таҳқиқгарон дар канор мондааст, мебошад. Фикр мекунам, ки дар оянда ҳуқукшиносони ҷавони тоҷик аз марказҳои тадқиқотҳои ҳуқуқии кишвар ба ин давраи то андозае норавшани фаъолияти устод Б. Ғафуров бояд диққати зарурӣ дода, онро таҳқиқ карда бароянд.
Он чиз хуш аст, ки устод Бобоҷон Ғафуров дар он давра пас аз хатми Курсҳои олии ҳуқуқшиносӣ ба ҳайси ёвари вақти Комиссари халқии адлия ва Прокурори Тоҷикистони шӯравӣ Саъдуллоев Муллоҷон иҷрои вазифа намудааст.
Саъдуллоев Мулоҷон Саъдуллоевич солҳои 1927-1931 аввал ба ҳайси Комиссари халқии адлияи ҶМШС Тоҷикистон ва баъдан ба ҳайси Комиссари халқии адлияи ҶШС Тоҷикистон (ҳамчунин аввалин Прокурори ҶШС Тоҷикистон) иҷрои вазифа намудааст. Мавсуф соли 1903 дар мавзеи Қаратоғи водии Ҳисор таваллуд гашта, соли 1978 вафот намудааст.
Ходими машҳури шӯравии Тоҷикистон ва РСФСР буда, дар вазифаҳои масъул дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва РСФР кор намудааст. Бо як қатор мукофотҳои давлатии СССР мушараф гаштааст.
Фикр мекунам, ки омӯзиши ҳаёту фаъолияти ин шахсияти маъруфу яке аз аввалин комиссарони халқи адлия ва прокурори вақти кишвар дар оянда имконият медиҳад, ки оиди давраи кӯтоҳмуддати фаъолиятии кории устод Бобоҷ Ғафуров маълумоти бештаре пайдо гардад ва ин амал бошад имконият медиҳад, ки давраҳои гуногуни фаъолияти Қаҳрамони Тоҷикистон, устод Бобоҷон Ғафуров барои наслҳо дар асрҳо равшантар намоён гарданд.
Варқаи Зайниддин, Ёвари калони прокурори вилояти Хатлон, мушовири адлияи дараҷаи 1, шаҳри Бохтар, 13.05.соли 2023
(махсус барои “Фараж”).
