Ба пешвози 170- солагии устоди бузурги мусиқӣ Ҳоҷӣ Абдулазиз
Бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 27-уми марти соли 2021, № 88) ва махсусан бо ибтикори Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли равон 170- умин солрӯзи устоди бузурги мусиқии мардумию классикии тоҷик Ҳоҷӣ Абдулазиз (1850- 1936) ҷашн гирифта мешавад. Доир ба замон, зиндагию мероси гаронманди ин симои барҷаста чанд таҳқиқоти академӣ, нашри диски ҷашнии мусиқӣ (бо овози худи устод, баргузидаи таснифоташ дар иҷрои устодони мусиқии тоҷик -ӯзбек), филми мустанад таҳия ва нашр мешаванд. Ба ифтихори ин санаи муҳими таърихию фарҳангӣ дар пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри Душанбе, ноҳияи Рашт Симпозиуми байналмилалии илмӣ ба унвони «Ҳоҷӣ Абдулазиз ва анъанаҳои бадеии шеърию мусиқии мардумони Осиёи Марказӣ: дирӯз ва имрӯз» баргузор мешавад, ки дар ин ҳамоиши байналмилалии илмию ҳунарӣ муҳаққиқон, устодони мусиқии ватанию хориҷӣ ширкат хоҳанд намуд.
Профессор Аскаралӣ Раҷабов
Ба андешаи мо, дар мавриди муроҷиати Ҳоҷӣ Абдулазиз ба мероси мусиқӣ, фарҳанг ва ашъори мардумони дигар на дар шакли мисолҳои мустақим, балки дар сатҳи умумигардонии методологӣ, дар шаклҳои ғайримустақим муносибат кардани ӯ натиҷагирӣ намудан ҷоиз аст. Яке аз асарҳои беназири ӯ, ки метавон чунин натиҷагирӣ намуд, ин “Қурбон ӯлам” ( Зулфи парешон, ба ғазали шоир Сулаймон Фузулӣ) буда ва аз таснифоти хеле пуровозаю бениҳоят машҳури Ҳоҷӣ Абдулазиз аст. Шоир Муҳаммад Сулаймон Физулӣ (1498-1556) дар ҳавзаҳои адабии Мовроуннаҳру Хуросон низ маъруф буда ва устоди мусиқӣ Ҳоҷӣ Абдулазиз ба ин ғазали шоир сабк ва оҳанги мувофиқро устодона кашф кардааст:
Гал гал, эй моҳлиқо, ҳуснинга қурбон ӯлам,
Халқаи зулфи паришонинга қурбон ӯлам.
Чашми масту лаби хандонингга қурбон ӯлам,
Офтоби рухи тобонингга қурбон ӯлам…
Дар байни зиёда аз 20 асаре, ки тайи солҳои 1909-1935 дар сабтҳои фонологӣ ва граммофон сабт шудаанд, бинобар ба тафсири худи Ҳоҷӣ Абдулазиз ҳамчун ганҷинаи беназиранд, мутаассифона, мо “Қурбон ӯлам”-ро ҷиддитар наомӯхтаем. Аммо бинобар ба гузориши духтари устоди мусиқӣ Муқаддамбону (дар Симпозиуми якуми байналмилалии мусиқишиносӣ, Самарқанд, 1978) ва ёддошти яке аз шогирдони вафодори Ҳоҷӣ Абдулазиз – оҳангсоз Набиҷон Ҳасанов (1913-1972) пайдост, ки устод ин асарро аввал дар регистрҳои (парда) баланди ҳамсони мусиқӣ ба маҳорати хоси иҷроияш эҷод кардааст. Шояд аз ҳамин ҷост, ки насли ояндаи сарояндагон, ҳофизи ҳассос Ориф Алимахсумов (1927-2005) ва шогирдонаш Раҳматҷон Қурбонов ва Машраб Эрматов ба ҳамон услуби Ҳоҷӣ Абдулазиз такяю иҷро мекунанд. Аммо сарояндагон, Исҳоқ Катаев, Изро Малахов ва тақлидгарону иҷрогарони имрӯзӣ на ба сабки муаллифи оҳанги “Қурбони ӯлам”, балки ба сохтори шеър диққат дода, ба маҳдуд кардани намоиш идома доданд , аз асар, то мундариҷаи баъзе байтҳоро тағйир додаанд. Дар натиҷа, самти эҷодӣ, эътиқоди иҷроӣ ва эътиқоди устоду бастакори бузург дар канор монда, як қатор тақлидҳо ва “кашфиёти шоирона” -и бешармона дар назди овозхонони Озарбойҷон пайдо шуданд. Пайдост, ки Ҳоҷӣ Абдулазиз дар иҷрои худ, ҳатто дар тафсири мақом, дар ин раванд дар баробари танбӯри анъанавӣ аз сози дутор бисёр устодона истифода кардааст. Устоди мусиқӣ ба шарофати ин навовариаш аз пешгузаштагон ва ҳамзамонони худ фарқ мекард, ки натоиҷи он ба зудӣ ба ҷустуҷӯҳои эҷодии ӯ басе муассирияти хос касб кардаанд.
Аз ҷумла, ба андешаи мо, озодии сабки эҷодӣ, рангомезии бадеию баркамолии эҷодӣ, ки ба санъати сарояндагӣ ва эҷодиёт, сохтори композитсионии хос, дар асарҳои «Қурбон ӯлам», «Бозургонӣ», «Бебокча» ва алахусус «Ушшоқи Самарқанд-I »(ғазали Зебунисо), “Ушшоқи Калон” (Ушшоқи Самарқанд-2, ғазали Тоҷудавлаи Раштӣ) басе рангину назаррасанд.
Зимни ин то кунун дар бораи «Бозургонӣ» диду бардошт, назарҳои гуногун ба қалам омада ва баён шудаанд.
“Бозургонӣ”, бо бардошти эҷодӣ аз оҳангҳои мардумии Хоразм Ҳоҷӣ Абдулазиз бо диди нави эҷодӣ рӯи саҳнаи эҷодӣ овардааст.
“Бозургонӣ” яке аз маъруфтарин сурудҳоест, ки бо сабки усули Уфар эҷоду иҷро мешавад. Ҳоҷӣ Абдулазиз онро дубора коркарди боҳунарона кард ва бо корбарӣ аз усули Зебопарӣ анҷом додааст.
Мусиқишинос Б. Матёқубов , ки рисолаи номзадиро дар мавзӯи “Хусусиятҳои мусиқии достонҳои Хоразм” дифоъ кардааст, дар навиштааш, инчунин, доир ба масоили композитсия, ки ба анъанаҳои ин жанр, аз ҷумла жанри суруд мустақиман рабт доранд, низ дахл карда ва ба “Бозургонӣ” ва “Гулуъзорам” -и Ҳоҷӣ Абдулазиз ишора намуда, аз ифодаҳои хоси осори мардумии «Найларман», «Нолиш», «Ширвонӣ» басе боҳунарона баҳраи эҷодӣ бардоштааст.
Ниҳоят, дар рисолаву мақолаву сханрониҳои нигорандаи ин сатрҳо, ин паҳлӯхои хоси мероси эҷодии Ҳоҷӣ Абдулазиз зикр намуда, «Бозургонӣ», таснифоти дигари устоди мусиқӣ таҳлил шудаанд. Ҳоҷӣ Абдулазиз асарҳояшро тавассути дутор ё танбӯр офаридаю радабандӣ намуда ва онҳо аз лиҳози бадеият рангину муассиранд.
Сархати аввали “Бозургонӣ” -ро ба ёд меорем. Ин ба монанди садоҳои таронаи “Ёр-ёр”-и садо медиҳад, аммо ҳамон ба дутор садоҳои усули мизони 3/4 (усули Уфар) саршор аз ороишҳои басе рангомези хоси калимаву ибороти басо мавзунанд.
Ҳоло таваҷҷуҳ менамоем ба байтҳои шеъри халқӣ дар заминаи асар (ва дар осори Ҳоҷӣ Абдулазиз бениҳоят кам).
Байти асосӣ:
Мени беқарорлар айлаган,
Нетай, ул пари кӯзу қошидур,
Юрагимга ишқ, ӯтин ҷойлаган,
Анинг махфиёна қарошидур.
Байти ихтисосӣ:
Менидек ҷамоли наволалар,
Қиладур фиғон ила нолалар,
Демаким шафақ, фалак авҷида,
Анинг ҳасратида хирошидур.
Шоҳбайт:
Эмас ул баҳорга мавҷ сел –
Ки бу ошиқ аҳлини ёшидур.
Дар намунаи халқӣ як маънои хеле амиқ мавҷуд аст, ки аз 6 байт дар якҷоягӣ бо мундариҷаи маҷозии сеюм (мо шартӣ – касбӣ номидем ), сатрҳои хеле ҷоннок, равшан аз ботин – дутор ва «навозиши ҷаззоби» -и ӯ, чунин ба назар мерасад, ки саршор аз ифодаҳои шодиёна ва рӯъёии оҳангсозианд.
Аз ин рӯ, қариб дар ҳар як байти шеърӣ пас аз ифодаҳои пурвусъат оҳангҳое иҷро мешаванд, ки бо калимаҳои оромбахш, ба мисли ифодҳои тараннумии “ӯргиламано”, “оҳ, ёрей”, “айламан’’, “нозанинаме’’ хеле мусиқивор садо медиҳанд.
Ниҳоят, дар «Бозургонӣ» устоди мусиқӣ аз имконоти васеи танини сози дутор, маҳорати нотакрори иҷроии хеш боназокатонаю дар ғояти устодона корбасти ҳунарӣ ба харҷ дода ва сабки иҷроии нотакрор, ягонагии шеърию мусиқӣ касб намудаанд. Воқеист дар достонҳои рангомези мардумии хоразмӣ ин ифодаҳо ҷой доранд, аммо ба назари мо, раванди эҷоди ин асари ҷовидонӣ («Бозургонӣ») дар корбасти устоди мусиқӣ пеш аз ҳама, суннати меросбарии пурвусъати эҷодию иҷроии шеърию мусиқӣ бо ифодаҳои нав садо медиҳанд. Тарзи садои сози дутор дар санъати олишони Ҳоҷӣ Абдулазиз ин худ хориқаи иҷроии камназир дар санъати мусиқист.
Ҳоҷӣ Абдулазиз баробари истифодаи навозиши устодонаи сози дутор, дар «Бозургонӣ», чун аксари асарҳояш, бо риояти ифодаҳои устувору рангомезӣ, пайдарпаии услубии хоси мусиқӣ хеле устодона корбаст намудааст. Яъне корбурди устодонаи ибораҳои таҳририи мусиқии “қарошидур”, “талошадур”, “хирошидур”, “қуёшидур”, “тошидур” ва дар ниҳоят, “ёшидур” дар ҳар байти матни шеър басе бо касбият корбаст намуда ва хеле рангомез танин медиҳанд.
Як ҷумла, хат аз нимаи аввали тағирёбиаш дар ҷумлаи асосии асар ба такмилу камол расида, бо мисраъҳои шеърии “Бозургонӣ” пайваст, иртиботу ҳамсон шуда, дар маҷмуъ ягонагии мавзӯию мусиқӣ ба шакли алоҳида пурраю, ягонагии мавзуию иҷроии мусиқивор касб намудаанд.
«Гулъузорам» бе шубҳа, аз асарҳои мустақил ва бадеии Ҳоҷӣ Абдулазиз маҳсуб шуда, аз лиҳози бадеӣ рангомезии диди васеи эҷодию иҷроӣ ва таснифоти камназири шеърию мусиқист.
Ин суруд, ки бар пояи ғазали рангини Алишери Навоӣ эҷод шуда, аз лиҳози бадеияти шеърию мусиқӣ такя зада,тавонҳои пурбори эҷодию иҷроӣ як асари комилан мустақилу таркибан устувор ва кори бастакории боҳунарона буда, аз иҷрогар маҳорати баланди иҷроиро тақозо дорад. Аз ин рӯ, бисёре аз сарояндагон дар иҷрои ин асар кушишҳое намудаанд.
Пайдост, ки «Гулъузорам», аз як тараф иҷрояш осон садо медиҳад ва аз тарафи дигар, мисли дигар асарҳои устоди мусиқӣ ( «Бозургонӣ») мураккаб ва азхуд кардан, иҷрояш душвор ва ҷараёни омӯзишаш сангин аст. Воқеан, яке аз навоҳои аслии Фарғона дар санъати сурудхонӣ, чун “Э швой”-то куҷо паҳнои шакл ва андозаю мизони мусиқӣ мушкилоти зиёдеро ба бор меорад. Гузашта аз ин, бинобар ба эътирофи мусиқидон Исҳоқ Раҷабов бо садоҳои “Ушшоқ” ҳамсон кардан ва ифодаҳои авҷҳои туркиро пайваст кардан хеле мушкил аст. Бубинед, ки дар эҷоди асари аввал Ҳоҷӣ Абдулазиз на ҳама такяҳои мерос ва на ягон шаклу услубро ба ҳам пайвастааст.
“Эшвой” ва “Гулъузорам” ҳарду усулан 3/4 дорои мизони якхела мебошанд, ки онро Юнус Раҷабӣ (1896-1976) чунин тасдиқ кардааст.
Аввалан, агар мизони умумии онҳоро муқоиса кунем, мебинем, ки якумӣ аз 307 ва дуввум аз 231 мизон (такт) таркиб ёфтаанд.
Албатта, хатти мизонӣ-тактӣ, ки шумораи умумии онҳо ҳаҷми асарҳои ба анъанаи эҷодиёти шифоҳӣ расидаро пурра ва равшан муайян намекунад. Аммо илова бар ин, мо чунин мешуморем, ки таркиби умумии ду оҳангро, ки аз ҷиҳати меъёрҳои дигар ба ҳам хеле наздиканд, тавре, ки собит намудем, аз ҷиҳати мизони мусиқӣ, услуб ва ҳатто суръатро муайян кардан мумкин аст (ҳарчанд шартӣ ҳам бошад ).
Дар таърихи эҷоди мусиқӣ яке аз принсипҳое буд, ки заминаи оҳангҳоро ба вуҷуд овардан (баъзан дар заминаи якчанд) чун анъана табдил ёфтааст ва имрӯз ҳам ҳамон анъанаи эҷодӣ зарфияти худро гум накардааст. Аз ин рӯ, таҷрибаи камназири эҷодии Ҳоҷӣ Абдулазиз дар ин замина, бешубҳа, барои раванди эҷодии оянда хеле муфид хоҳад буд.
Раванди шунидани муқоисавии “Эшвой” ва “Гулъузорам” ва таҳлили оғозӣ нишон медиҳанд, ки диди эҷодии муаллиф бо таҳқиқот пайванди ногустанӣ дорад ва танҳо дар натиҷаи ин бозёфтҳои аҷибе, ки мо таҳлил менамоем, пайдо шуданд. Пайдост, ки то имрӯз баъзе бастакорон ва алалхусус оҳангсозони мо намуна аз мерос муроҷиат мекунанд ва ҳолатҳое ҳастанд, ки ин оҳангро ғанӣ, равнақ медиҳанд ва ҳатто махсусиёти оҳангии онро аз байн мебаранд.
Чунин ба назар мерасад, ки Ҳоҷӣ Абдулазиз дар “Гулъузорам” табиати инструменталии “Эшвой” -ро, ки барояш мувофиқ буд, ҳифз намудааст. Гарчанде доираи асар дар доираи васеи анъанаҳои сурудхонӣ бошад ҳам, муаллиф аввал ду услубро дар услуби аслии баён – ҳамон пайдарпаии сурудҳо ва оҳангҳои тозаи дар ин анъанаҳо ташаккулёфтаро ҳамчун меъёри асоси ҳунарӣ интихоб кардааст.
Ҳамчун принсипи роҳнамо, ин пайдарпаиро ба ду шакл тақсим намуда, фазои хурду бузурги оҳангӣва масалан, ҳар яки он пайдарпай иҷро карда мешавад ва ҳар дафъа ҷумлаи махсус, варақ, пора ё пурра (даромад, миёнаи ҷумлаи якуми мусиқӣ ва ҷумлаи дуюм такрор мешаванд, чунонки бардошт аз оҳангҳои “ёре ” ва “доде” бо оҳанги созӣ ғанӣ мегардад) гирифтаанд.
Мусаллам аст, ки пораҳои оҳанг омили созӣ – асари нав, вазифаи дигар дар «Гулъузорам», мундариҷаи шоиронаест, ки суруд бар он асос ёфтааст ва муодили мусиқӣ (самти оҳанги мувофиқ), ки Ҳоҷӣ Абдулазиз дар он дарёфта, ҳамсону пайванданд.
Пайдарпаии мушоҳидашуда бузургтар аст, дар маҷмӯъ 13 зарб, 1 калон, аз бисёр ҷиҳатҳо як асари мукаммали бадеӣ, шурӯъ аз гузариш аз даромади “Гулъузорам” ба марҳилаи миёна – ибтидоӣ (октаваи хурд “си”) бо ҷаҳиши 10 зина (!) дар талқини сароянда, детерминант тавассути даври ҷолиб сохта мешавад.
Илова ба банди якуми мадҳия ниҳоят муҳим ва муҳим, ин «ҳанг» (таҳрири овозӣ), ки ба назар чун хулосаи ибтидоии маъноӣ менамояд, инчунин пулест, ки ҳамзамон роҳро ба марҳилаи миёна мекушояд. Зеро аз як тараф, ин аз лаҳни даромад вобаста аст, ки бо калимаҳои “Бир пари-пайкар…” суруда мешавад ва аз тарафи дигар, садоҳои қуллаҳои ояндаро нишон медиҳад. Аз ин рӯ, шакли сурудани аввал бо як қатор иловаҳо ҳамроҳ карда мешавад, ки хусусияти суруди аввалро доранд ва аввалин сози тозаи он ба сохтори асар пайваст карда мешавад.
Ҷолиб он аст, ки байти дуввуми шеър, ки пас аз сабти соз (ҷӯр, ҳамсон) бо байти «Ишқ, девонае мисли ман (ё) ин мард аст» оғоз мешавад, ин сохтори созро дар сабки суруд такрибан такрор накарда, такрор мекунад ва ба ин васила тавозуни муайянеро (ҳамнавоӣ) ба вуҷуд меорад.
Аммо, лавҳаи бузурги инструменталӣ, ки Ҳоҷӣ Абдулазиз пеш аз авҷ гирифтани “Гулъузорам” ҷорӣ кардааст – сохтори дохилии он, хусусияти инкишофи самти оҳанг (оғози рушд) дар тамоми баён як тобиши айнанӣ ба вуҷуд меорад.
Ба андешаи ман, филмҳое, ки ин сатҳи тафаккури эҷодиро зинда мекунанд ва бисёр оҳангҳоро кашф мекунанд, на танҳо дар осори гузаштаи дирӯзуимрӯз, балки дар беҳтарин асарҳои бастакорони маъруф кам ба назар мерасанд.
Аз ин рӯ, ҳарчанд шартӣ бошад ҳам, мо метавонем ҳамчун хулоса ба таҳлили худ собит намоем, ки моҳияти осори ҲоҷӣАбдулазиз, аз қабили “Гулъузорам”, “инъикос” ё “ифода” нест, чунон ки дар ашъори шоири озодандеш Александр Пушкин (1799-1837 ) . Аммо муаллиф бояд ҳамчун заргар доимо тафаккури хоси эҷодӣ эътироф карда шавад. Пас, бешубҳа, Ҳоҷӣ Абдулазиз бо таҳлил ва як қатор принсипҳои дигари эҷодӣ дар ташаккули мактаби бастакории Самарқанд саҳми басо назаррас гузоштааст.
Ин принсипҳои эҷодӣ пеш аз ҳама натиҷаи маҳорати беназири Ҳоҷӣ Абдулазиз, талошҳо ва ҷустуҷӯҳои мутассили ӯ дар ин соҳа мебошанд, ба монанди “Ушшоқи Самарқанд -1” (шеъри Зебуниссо) ва “Ушшоқи Самарқанд -2”, “Бебокча” (шеъри Фузулӣ) ва «Бебокчаи Фарғона” (шеъри Фурқат) ва” Боғи гулҳо “(инчунин бо номи” Оҳангҳои саҳроӣ “, шеъри Ҳабибӣ). Дар аксарияти онҳо, изҳори озодонаи ҳамон “Гулъузорам”, ривоҷи мустақил ва табиӣ, ҷазобияти беназирест, ки мантиқан аз қонунҳои дохилии он бармеояд, ба хубӣ шунида мешаванд.
Ҳамин тариқ, дар байни садҳо асарҳо, даҳҳо рассомони бузург (“Токката”-и ре-минори Бах, “Аве Мария” -и Шуберт, “Каприси 24-ла-минор ” -и Паганини), инчунин оҳангҳои рамзии Ҳоҷӣ Абдулазиз. Ин аст барои нишон додани “Гулъузорам” мувофиқ аст, ки он ҳам дар диди дигарон диди пӯёии эҷодист!
Мулло Тӯйчӣ Ҳафиз Тошмуҳаммедов (1868-1943) як рукни дигари таркиби мусиқии ӯзбек дар охири асри Х1Х ва аввали асри ХХ буд. Маълум аст, ки ӯ чун Ҳоҷӣ Абдулазиз як мактаби хеле мукаммали иҷро ва эҷодкориро дидааст (аз ҳофизи Назирхон аз водӣ (Фарғона), ҳофизи Абдуқаҳҳор, ҳофизи Мадумар (Зебопарӣ, аз Исфара ва ғ.). Аз ин рӯ, ӯ аз қадамҳои аввали эҷодиаш пайравӣ ба суннатҳои устодони худ қоил буд ва мекӯшид, ки то ҳадди имкон роҳи худро эҷод кунад, онро аз дигарон фарқ кунад.
Фаъолияти Тӯйчӣ Ҳофиз шабеҳи фаъолияти эҷодии Ҳоҷӣ Абдулазизаст. Ӯ инчунин тавассути дастгирии як соҳибкори номии тошкандӣ ва ҳомии ҳунар Атиқуллобой рӯи саҳна омадааст. Дар ҷараёни диду боздидҳояш Мулло Тӯйчӣ Тошмуҳаммедов шоҳиди интиқолу густариши баъзе оҳангҳо ва сурудҳо аз як кишвар ба кишвар дигар тавассути иҷрои бомаҳорат, инчунин нозир ва таҳлилгари он аст, ки чӣ гуна ин раванд тағйир меёбад (шояд).
Фаъолияти пурсамари эҷодии Ҳоҷӣ Абдулазиз (1850-1936), бастакору устоди бузург, ки аввал дар Самарқанд ва баъдан дар Ховари Миёна маъруф аст, рост меояд. Бузургтарин саҳми ӯ дар эҷодиёти мусиқии ӯзбеку тоҷик дар охири асри Х1Х ва аввали солҳои сиюми асри ХХ бо асарҳои беназираш беҳтарин боигарию раҳоварди камназири мусиқии Шарқ мебошад. Вай бо мусиқии мардумии Афғонистон, Эрон, Ҳиндустон ва як қатор кишварҳои арабӣ ошно буд. Табиист, ки сафаре, ки чанд моҳ тӯл кашид, хусусан барои устоди эҷодкор бениҳоят пур аз таассурот ва мушоҳидаҳои муқоисавӣ буд. Қорӣ Сироҷ Юсупов (1900 – 1965), яке аз наздиктарин шогирдони Ҳоҷӣ Абдулазиз дар ёддоштҳояш гуфтааст: “Пас аз он ки устодам Ҳоҷӣ аз сафари тӯлонӣ омад… Дар яке аз нишастҳо пай дар пай чанд суруд хонда, дар дутор оҳангҳо навохт… Баъд гуфтам: Шумо чанд муддат дар назди мо ҳунарнамоӣ накардед, онҳо ба оҳангҳои мо монандӣ надоранд Ҳоҷиака… Каме фикр карданду ба ман фаҳмонданд: Ба ростӣ, шумо ин оҳангҳоро пештар нашунидаед. Вақте ки ман дар кӯчаҳои Бағдод, дар бозор сайругашт карда, растаҳоро тамошо мекардам, гадои кӯрро дидам суруд мехонд. Ман сурудҳои ӯро муддати дароз гӯш мекардам. Рӯзи дигар ман боз назди ӯ омадам ва хоҳиш кардам, ки як оҳанги ба ман писандро навозад. Вай гаштаю баргашта оҳангро менавохт. Ҳамин тавр, ман ниҳоят сурудро азёд карда, ба навохтани дутор шурӯъ кардам. Ман оҳанги дигареро дар Миср шунида будам. Барои ҳамин ман якеашро «Гадоӣ» ва дигареро «Мисрӣ» ном гузоштам».
Чунин рӯйдодҳои ҳаётӣ, ки тақрибан ҳама аз сар мегузаронанд, ихлосмандони эҷодиёти мусиқиро мисли Ҳоҷӣ Абдулазиз (муосирони аврупоии ӯ М. Мусоргский, К. Сен-Санс ё К. Шимановский)- ро бетараф нагузоштанд. Шояд ҳар кадоми онҳо фаҳмиданд, ки онҳо “туҳфаҳо”-и мушаххаси тақдири шахсӣ ҳастанд ва кӯшиш мекарданд, ки онҳоро дар эҷодиёташон самараноктар истифода баранд. Аз ин рӯ, аввалини ин ду асар ба назари Н. Н. Миронов (1870-1952 ) бевосита чун эҷоди худи Ҳоҷӣ Абдулазиз аст, мо чунин мешуморем, ки ин равиши таҳлил бе манфиат нест, гарчанде ки он суруди «Гадоӣ» – асари бастакори беназир нест.
Ин асар, ки бо истилоҳи муосир бо оҳанги гармоникӣ сабт шуда, бешубҳа андешаҳои гуногунро ба вуҷуд меорад. Пеш аз ҳама, пайдо кардани нишонаҳои иртибот ва ҳамоҳангӣ бо ягон асари дигари муаллиф, ки дар ҳама нашрияҳо ҳамчун “асари Ҳоҷӣ Абдулазиз” тавсиф шудааст, ниҳоят душвор аст. Дуюм, «Гадоӣ» ба назар чунин менамояд, ки “опуси нотамом” дар ин шакл аст, ё онро иҷрокунанда нотамом мондааст ё навозанда. Хусусан дар нуқтаи муайяни мантиқӣ (1-8 сатр), пас аз баёни маънои муайян, як навъ “оҳангест ба ҳар наво” оғоз меёбад.
Гузашта аз ин, оҳангҳои навбатӣ (9-11, 18-21) гӯё бо атрофиён пайванди ногусастанӣ доранд. Дар филмҳои бадеӣ ин хел унсурҳои “пайваст нашуда” бисёранд.
Дар маҷмӯ метавон чунин натиҷа гирифт, ки Ҳоҷӣ Абдулазиз мерос, шахсияти ӯ дар таърихи мусиқии тоҷику ӯзбек симои беназиру мондагор аст, ки то имрӯз таснифоташ дар фазои иҷроии мусиқӣ муассирияти хос дорад.
Профессор Тӯхтасин Ғафурбеков,
(Ӯзбекистон)
