Мартин Лютер Кинги қайд менамояд, ки сулҳ на танҳо мавҷуд набудани як қувваи манфӣ – ҷанг, ташаннуҷ ва ошуфтагӣ, балки мавҷудияти баъзе нерӯҳои мусбат – адолат, иродаи нек ва қудрати малакути Худост. Ин чунин маъно дорад, ки танҳо калимаи сулҳ маънои ба охир расидани ҷангро надорад. Калимаи “сулҳ” аксар вақт барои тавсифи анҷоми ҷанг ва поёни хушунат истифода мешавад. Падари таҳқиқоти сулҳ дар Норвегия, Иоганн Галтунг муътақид аст, ки вожаи “сулҳ” на танҳо ба маънои поёни ҷанг ва хушунат аст, балки маънои бештар дорад. Инчунин, сулҳи мусбат, манфӣ ва иҷтимоӣ мебошад. Галтунг сулҳи мусбатро яке аз мафҳумҳои пурқимати сулҳ мешуморад. Ӯ чунин мешуморад, ки сулҳи мусбӣ ҳамчун сулҳи боадолат барои ҳама муайян карда мешавад. Бо назардошти зарурати назарияи Иоганн Галтунг, ин мақола ба таърих ва консепсияи сулҳи мусбат дахл дорад. Аз тарафи дигар, ин мақола кушиш мекунад, ки фарқияти сулҳи мусбӣ ва манфиро бар асоси назарияи Иоганн Галтунг равшан кунад.
Мафҳум ва таърихи сулҳи мусбат аз куҷо пайдо шудааст?
Иоганн Галтунгӣ соли 1996 назарияи сулҳи мусбат ва манфиро ба соҳаи омӯзиши сулҳи ҷаҳонӣ ворид кард. Ӯ ҳоло ҳам чун падари омӯзиши сулҳи ҷаҳон маълум аст. Галтунг аксар вақт фарқияти байни «сулҳи манфӣ» ва «сулҳи мусбат»-ро таъкид мекунад. Сулҳи манфӣ – мегӯяд ӯ, ба зуроварӣ дахл дорад. Масалан, вақте ки оташ бас муқаррар мешавад, сулҳи манфӣ муқаррар мешавад. Ин сулҳ манфӣ аст, зеро ҳодисаи нохост қатъ шуд (масалан, зуроварӣ қатъ шуд, зулм хотима ёфт). Галтунг қайд мекунад, ки сулҳи мусбат пур аз чизҳои мусбат, монанди барқарор намудани муносибатҳо ва барпо намудани системаҳои ҷамъиятӣ буда, бояд ба эҳтиёҷоти тамоми халқ хизмат карда, ҷанҷолро ҳал кунад. Галтунг чунин мешуморад, ки сулҳ маънои тамоман мавҷуд набудани низоъро надорад, балки дар ҳар шакл вуҷуд надоштани зуроварӣ ва ба таври конструктивӣ зуҳур ёфтани низоъро дорад. Ҳамин тариқ, сулҳ дар он ҷо муқаррар карда мешавад, ки одамон ба таври зуроварӣ муносибат мекунанд ва низоъҳои худро бо мақсади эҳтиром ва фаҳмиши ҳамдигар мусбат идора мекунанд. Ба ақидаи Галтунг, мафҳуми сулҳи мусбат ба назар хеле оддӣ менамояд, вале дар айни замон вай комилан револютсионӣ мебошад. Бо ҷорӣ шудани ин назария дар соли 1996 майдони омӯзиши сулҳи ҷахон тағйир ёфт ва СММ тасмим гирифт, ки ин назарияро дар соҳаи ҳифзи сулҳ истифодакунад.
Ба ҳамин монанд, Институти Ҷаҳонии Иқтисод ва Сулҳ таъсис дода шуд, ки дорои ҳашт хусусияти мусбати сулҳ, аз ҷумла фаъолияти хуби ҳукумат, тақсимоти одилонаи захираҳо, ҷараёни озоди иттилоот, муносибатҳои хуб бо ҳамсояҳо, сатҳи баланди сармояи инсонӣ, қабули ҳуқуқи дигарон, сатҳи пасти коррупсия ва савдои солим муҳити зистро метавон тасниф кард.
Сулҳи мусбат чаҳорчӯбаест, ки ҷомеаҳоро дигаргун месозад
Аз замони ҷангҳои асри бистум, таваҷҷуҳ ба он буд, ки ҷаҳон дигар ҳеҷ гоҳ шоҳиди чунин низоъҳои густарда нахоҳад буд. Бо ин мақсад, Ташкилоти Давлатҳои Муттаҳида ва вориси он – Ташкилоти Давлатҳои Муттаҳида барин муассисаҳо бо мақсади «Хонаи гуфтушуниди сулҳ» таъсис дода шуданд. Пас аз уҳдадориҳои расмӣ, давлатҳо санадҳои байналмилалиро имзо ва тасвиб карданд. Аз нимаи дуюми асри бистум диққати ҷаҳон ба пешгирии рӯзҳои тира аз ҷанги ядроӣ нигаронида шудааст. Ҳоло, дар асри бисту як, инсоният дучори душвориҳои бемислу монанд аст. Масъалаҳои нави глобалӣ инчунин ҳалли нави глобалиро талаб мекунанд. Тағйирёбии иқлим, аз байн рафтани гуногунии биологӣ, шумораи аз ҳад зиёди аҳолӣ ва технологияи нав мушкилоти мураккаб ва бисёрҷанбаро ба вуҷуд меоранд. Ба ин муносибат ҳоло бештар мамлакатҳо, хусусан мамлакатҳои ҷаҳони якум ба таъмини сулҳу осоиш диққати мусбат медиҳанд. Зеро сулҳи мусбӣ роҳи нави консептуализатсияро фароҳам меорад, ки ҷомеаҳо барои нигоҳ доштани сулҳ чӣ гуна инкишоф меёбанд. Аз тарафи дигар, сармоягузорӣ ба институтсионализатсияи сулҳи мусбӣ муҳити беҳтаринро барои рушди потенсиали инсонӣ (шахсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ) фароҳам меорад. Фаҳмидани сулҳи мусбӣ на танҳо аз зӯроварӣ пешгирӣ мекунад. Бисёр хусусиятҳои матлуби ҷомеа бо сармоягузории қавӣ ба сулҳи мусбӣ, аз қабили муҳити рушди иқтисодӣ ва сатҳи пасти коррупсия алоқаманд аст. Пажуҳишгохи Иқтисод ва Сулҳ ҳамасола нишондиҳандаҳои мусбати сулҳро барои 163 кишвари ҷаҳон арзёбӣ карда, кишварҳоро аз рӯи нишондодҳои мусбати сулҳ раддабандӣ мекунад.
Сулҳи мусбат дигаргунсозанда аст, зеро ин омили муҳими пешрафт буда, кори навоварону соҳибкорон ва олимонро осон мекунад. Сулҳи мусбат ҳамчун муносибатҳо, институтҳо ва сохторҳое муайян карда мешавад, ки ҷомеаҳои осоиштаро бунёд ва нигоҳ медоранд. Худи ҳамон омилҳое, ки ба сулҳу осоиш оварда мерасонанд, боиси дигар натиҷаҳои мусбате мегарданд, ки ҷамъиятҳо ба онҳо орзу мекунанд, ба монанди иқтисодҳои ривоҷёбанда, вуруди беҳтар, сатҳи баланди чандирӣ ва ҷомеаҳое, ки ба тағйирот бештар мутобиқ мешаванд.
Фарқи байни сулҳи мусбат ва манфӣ чӣ гуна аст?
Сулҳи манфӣ ҳамчун сулҳи бидуни адолат муайян карда мешавад. Ин тасаввуроти нодуруст дар бораи «сулҳ» аст, ки аксар вақт ба арзиши адолат сурат мегирад. Дар вазъияти манфии сулҳ, шумо шояд муноқишаро дар берун набинед, аммо шиддат танҳо дар зери сатҳ ҷӯш мезанад, зеро ҳеҷ гоҳ низоъ вуҷуд надошт. Сулҳи мусбат, аз тарафи дигар, ҳамчун сулҳ бо адолати иҷтимоӣ ва хотима додани зӯроварии пурра муайян карда мешавад. Сулҳи мусбӣ вақте ба вуҷуд меояд, ки ҷомеаҳо барои беҳтар кардани некуаҳволии иқтисодии худ ва инчунин таҳкими робитаҳои хориҷии худ кӯшиш мекунанд. Натиҷаи ҳамин аст, ки дар Исландия ва Швейсария барин мамлакатҳое, ки дараҷаи сулҳи мусбат дар ҷойҳои якум ва дуюмро ишғол мекунанд, адолати сотсиалистӣ, мустаҳкам шудани муносибатҳо, инчунин вазъияти иқтисодӣ хеле афзуд. Баръакси Афғонистон, ки дар раддабандии мусбати сулҳ дар ҷои охирин қарор дорад, маълум аст, ки нишондодҳои сулҳи мусбат дар ин кишвар риоя намешаванд.
Имрӯз мамлакатҳои ҷаҳони якум кӯшиш мекунанд, ки нишондиҳандаҳои мусбати сулҳу осоишро таъмин кунанд, то ки дар сафҳои якуми сулҳи мусбат бошанд, дар сурате ки дар мамлакатҳои ҷаҳони дуюм ин вазъият сусттар пеш рафта истодааст. Аммо аксарияти кишварҳои ҷаҳони сеюм аз сулҳи мусбат дуранд, зеро онҳо ҳанӯз дар ҳолати ҷанг ва хушунат қарор доранд. Кишварҳои ҷаҳони сеюм дар навбати аввал ба сулҳи манфӣ ниёз доранд, то дар байни гуруҳҳои даргир оташбас ба даст оранд. Афғонистон яке аз кишварҳои сеюми ҷаҳон аст, ки ба сулҳи манфӣ сахт ниёз дорад.
Каримӣ Муҳаммад Қосим, магистранти курси якуми муносибатҳои байналмилалии Академияи идоракунии давлатии назди Перзиденти Ҷумҳурии Тоҷикистон
