Имрӯз дар Озарбойҷон ва дар бисёр кишварҳои ҷаҳон бахшида ба рӯзи ёдбуди қурбониёни куштори озарбойҷониҳо дар Боку, Шамахӣ ва дигар шаҳрҳо, ки арманиҳо дар моҳи марти 1918 содир кардаанд, чорабиниҳо гузаронида мешаванд.
26 марти соли 1998 президенти Ҷумҳурии Озарбойҷон Ҳайдар Алиев фармоне содир кард, ки мувофиқи он санаи фаромӯшнашаванда 31 март – Рӯзи геносиди озарбойҷониҳо муқаррар карда шуд.
Пас аз барқарор шудани истиқлол дар Ҷумҳурии Озарбойҷон имконпазир шуд, ки воқеаҳо ва далелҳои фоҷиабор, ки дар гузаштаи наздик мавзӯъҳои таснифшуда буданд, объективона арзёбӣ карда шаванд.
Наслкушӣ алайҳи халқи Озарбойҷон, ки борҳо содир шуда буд ва солҳои тӯлонӣ ба он баҳои дурусти сиёсиву ҳуқуқӣ дода нашуд, яке аз саҳифаҳои кампажуҳишдидаи таърихи Озарбойҷон мебошад.
Созишномаҳои Гулистон ва Туркманчой, ки солҳои 1813 ва 1828 ба имзо расиданд, барои парокандагии мардуми Озарбойҷон, тақсимоти заминҳои таърихӣ асос гузоштанд. Дар идомаи ин фоҷиаи миллии мардуми Озарбойҷон, ишғоли заминҳои онҳо оғоз ёфт. Дар муддати хеле кӯтоҳ ин сиёсат ба воқеият табдил ёфт ва кӯчи оммавии арманиҳо аз Эрону Туркия ба сарзамини Озарбойҷон анҷом ёфт. Дар тӯли ин ду аср озарбойҷониҳо борҳо аз ҷониби арманиҳо ба наслкушӣ дучор омадаанд. Наслкушӣ ҷузъи ҷудонашавандаи ишғоли заминҳои Озарбойҷон шудааст.
Ҳамин тариқ, миллатгароёни Арманистон дар марҳилаҳои гуногуни таърих барои татбиқи ғояи афсонавии «Арманистони Бузург» бар зидди халқи Озарбойҷон поксозии қавмӣ, депортатсия ва наслкуширо анҷом доданд. Яке аз фоҷиаҳои даҳшатноке, ки ба муқобили халқи Озарбойҷон ба амал омад, қатли ом бо ваҳшоният ва бераҳмии махсуси 103 сол пеш – дар моҳҳои март-апрели 1918 – аз ҷониби отрядҳои мусаллаҳи дашнак-болшевикон буд.
Он замон, ҳангоми барқароршавии Ҳокимияти Шӯравӣ дар ҷумҳурӣ, миллатгароёни арманӣ бо дастгирии болшевикон таҳти шиори мубориза бо унсурҳои контрреволютсионӣ ба татбиқи нақшаи нафратоваре шурӯъ карданд, ки барои аз озарбойҷониҳо тоза кардани вилояти Боку нигаронида шудааст. Ҳазорон нафар озарбойҷонии осоишта танҳо ба хотири миллаташон кушта шуданд.
Наслкушии озарбойҷониҳо бо бераҳмии махсус на танҳо дар Боку ва вилояти Боку, балки дар ноҳияҳои Шемахӣ, Губа, Қарабоғ, Зангезур, Нахчувон, Ленкоран ва дигар минтақаҳои Озарбойҷон низ анҷом дода шуд. Дар ин маҳудудаҳо мардуми осоишта ба таври дастаҷамъӣ кушта шуданд, деҳаҳо сӯзонда шуданд, ёдгориҳои фарҳанги миллӣ харобу нобуд карда шуданд. Аз 31 март то 2 апрели 1918 ҳазорҳо озарбойҷонӣ аз ҷониби отрядҳои дашнак ва болшевикон кушта, хонаҳо, масҷидҳо сӯзонида ва амволи аҳолӣ ғорат карда шуданд.
Дар натиҷаи наслкушии шаби 30 март ба 31 марти 1918 аз ҷониби дашнакҳо содиршуда, танҳо дар Боку тақрибан 11 ҳазор мулкӣ, аз ҷумла занон, кӯдакон ва пиронсолон бераҳмона кушта шуданд. 31 март дар ноҳияи Шамахӣ дашнакҳои арманӣ беш аз 16 ҳазор ва дар деҳаҳои Губа беш аз ду ҳазор озарбойҷонии бегуноҳро куштанд. Дар Зангезур, Нахчувон, Ленкоран, Муган ва Қарабоғи Кӯҳӣ онҳо садҳо деҳаро сӯзонданд.
Пас аз таъсиси Ҷумҳурии Демократии Озарбойҷон (ҶДО) дар моҳи майи 1918, роҳбарияти ҶДО ба рӯйдодҳои марти соли 1918 диққати махсус дод. Шӯрои вазирон 15 июли соли 1918 бо мақсади таҳқиқи ин фоҷиа дар бораи таъсиси комиссияи фавқулоддаи тафтишотӣ қарор қабул кард. Комиссия наслкушии моҳи мартро, ки марҳилаи ибтидоии ваҳшоният дар Шамахӣ, ҷиноятҳои вазнинеро, ки арманиҳо дар қаламрави вилояти Ереван содир кардаанд, таҳқиқ кард. Барои ба диққати ҷомеаи ҷаҳонӣ расонидани ин воқеиятҳо, Вазорати корҳои хориҷӣ як сохтори махсус таъсис дод. 31 марти солҳои 1919 ва 1920 аз ҷониби Ҷумҳурии Демократии Озарбойҷон рӯзи мотам эълон карда шуд. Ин аввалин кӯшиши таърих барои додани баҳои сиёсӣ ба раванди наслкушӣ алайҳи озарбойҷониҳо ва ишғоли заминҳои Озарбойҷон буд, ки дар тӯли зиёда аз садсола идома ёфт. Аммо суқути Ҷумҳурии Демократии Озарбойҷон имкон надод, ки ин кор ба анҷом расад.
Воқеаҳои март-апрели 1918 танҳо яке аз саҳифаҳои таърихи фоҷиабори халқ буданд. Дар давоми асри 20, тақрибан 2 миллион озарбойҷонӣ қурбонии генотсид ва бадарға шуданд. Раванди аз сарзаминҳои таърихии худ берун кардани озарбойҷониҳо дар асри 19 оғоз ёфта, дар солҳои Ҳокимияти Шӯравӣ идома ёфт. Ҳамин тавр, дар солҳои 1948-53 бо қарори роҳбарияти СССР садҳо ҳазор озарбойҷонӣ аз Арманистон ронда шуданд. Давраи нави поксозии қавмӣ дар охири солҳои 80-ум асри ХХ, вақте ки даҳҳо ҳазор озарбойҷонӣ дар натиҷаи таҷовузи Арманистон кушта ва маҷрӯҳ шуданд ва садҳо ҳазор гуреза шуданд, сурат гирифт.
Дар моҳи феврали соли 1992 миллатгароёни Арманистон низ наслкушии Хоҷалиро содир карданд, ин фоҷиаи хунин бо нобудкунӣ ва асорати озарбойҷониҳо ба анҷом расид, шаҳри Хуҷалӣ аз рӯи замин пок карда шуд. Садҳо ғайринизомӣ дар шаҳр бо бераҳмии шадид кушта шуданд.
Қабри дастаҷамъӣ, ки дар шаҳри Губа кашф шудааст, низ далели қатли оммавии озарбойҷониҳост. Ҳамин тавр, моҳи апрели соли 2007 дар ҷараёни корҳои заминкобӣ дар Губа қабри дастаҷамъии онҳое, ки дар натиҷаи генотсид кушта шуданд, кашф карда шуд. Пас аз он, кормандони Пажӯҳишгоҳи бостоншиносӣ ва мардумшиносии Академияи миллии Озарбойҷон дар мавриди қабри дастаҷамъона таҳқиқоти васеъ анҷом доданд. Дар натиҷаи таҳқиқот муайян карда шуд, ки дафн бо наслкушие, ки дашнакҳо алайҳи аҳолии осоиштаи маҳаллӣ дар соли 1918 содир кардаанд, рабт дорад. Ҳангоми дафн боқимондаҳои беш аз 400 нафар одамони синну соли гуногун ёфт шуданд. Зиёда аз 50 нафари онҳо кӯдак, зиёда аз 100 нафар зан ва боқимонда мардони солхӯрда буданд. Дар ин ҷо дар баробари озарбойҷониҳо, намояндагони бераҳмона кушташудаи миллатҳои лезгинӣ, яҳудӣ, тат ва дигарҳо дафн шудаанд. Дар айни замон ин маконро маҷмааи ёдгории Губа меноманд.
Тамоми рӯйдодҳои фоҷиаборе, ки дар Озарбойҷон дар асрҳои 19-20 рух доданд, бо забти замин ҳамроҳ буданд, ки марҳилаҳои сиёсати қасдан пешгирифта ва ба нақша гирифташудаи геносиди озарбойҷониҳо мебошанд. Ҳамчун вориси Ҷумҳурии Демократии Озарбойҷон, Ҷумҳурии Озарбойҷон имрӯз вазифаи худ медонад, ки ба рӯйдодҳои наслкушӣ дар идомаи қарорҳое, ки Ҷумҳурии Демократии Озарбойҷон натавонистааст онҳоро ба пуррагӣ иҷро кунад, баҳои сиёсӣ диҳад. Халқ ва давлати Озарбойҷон ҳамеша хотираи қурбониёни наслкуширо эҳтироми беандоза мекунанд, тамоми ҷаҳонро даъват мекунанд, ки аз ин рӯйдодҳои таърихӣ сабақ гиранд, то чеҳраи ҳақиқии фашизми арманиро бубинанд.
