Ба боғ булбул аз ин пас ҳадиси мо гӯяд,
Ҳадиси хубии он ёри дилрабо гӯяд.
Мавлавӣ
Устод Айнӣ дар бораи Мавлоно китобу рисолаи алоҳида нанавиштааст, аммо дар осораш ин ҷо ё он ҷо аз ӯ ном бурда ва ё ишорае кардааст, аз ашъораш намуна овардааст. Лиҳозо, метавон устодро аз нахустин касоне донист, ки дар осори илмиву адабиву оммавию публитсистиаш аз ӯ ёд кардаву ном бурдааст. Чун Мавлавӣ умри худро дар Рум (Туркияи имрӯза) сипарӣ кард ва бо номи Румӣ машҳур гардид, устод Айнӣ ӯро дар осораш ба номи Румӣ ёд менамояд, ном мебарад. Воқеан, Е.Э.Бертелс, шарқшиноси маъруф, ба лирикаи Мавлоно баҳои баланд дода, онро «яке аз комёбиҳои бузург хондааст: «Лирикаи Ҷалолиддин яке аз комёбиҳои бузургтарин аст. Ва агар вай дар Fарб машҳур мебуд, бешубҳа, номи ӯ низ мисли номи шахсони бузург-Шекспир, Гуте, Пушкин ва ғайра вирди забон мешуд».
Зимнан, агарчи Мавлоно шоири машҳур буд, аммо дар ҷаҳон ва ватанаш чеҳрае камшинохта буд, барои шиносонидани ӯ, хусусан ба ҳамватанонаш, кам саъй мешуд. Шояд устод Айнӣ аввалкасе буд, ки дар Мовароуннаҳр дар асарҳои худ аз ӯ ном бурд, ёд кард ва аз осораш мисол овард. Масалан, ӯ дар «Ёддоштҳо», дар бахши «Тайёрӣ ба сафари Бухоро барои таҳсил», ки ба нақли ба деҳа омадани Шарифҷон-махдум (Садри Зиё) ва байтбараки устод Айнӣ бо Мунзим ихтисос мегирад, як байти Мавлоноро аз забони Мунзим меорад ва менависад: «Дар охирҳои тобистони соли 1889 модаркалонам (модари модарам), ки як кампири 70-солаи барҷомонда буд, ба ман хабар фиристод, ки додарҳоямро гирифта ба пеши ӯ барам ва дар охири умраш моро бинад… Дар рӯзҳое, ки мо дар он ҷо будем, дар Маҳалла ном деҳа, ки ба он ҷо наздик буд, аз Бухоро меҳмон омада будааст. Меҳмон писари қозикалон-домулло Абдушукури марҳум, Шарифҷон-махдум буда, мизбон соҳиби хона Мулло Абдусалом ном домуллои кунҷакии акаам будааст. Мулло Абдусалом барои хизмат кардан ба меҳмонон акаамро аз ҷои имоматиаш ҷеғ зада овардааст ва чун аз ӯ шунидааст, ки ман дар хонаи модаркалонам дар деҳаи Маҳаллаи Боло ҳастам, маро ҳам барои хизмат ҷеғ зада бурд… Акаам дар даруни меҳмонхона ба дастархонпаҳнкунӣ ва чойкашӣ маъмур буда, ман дар рӯи суффа ба самоворҷӯшонӣ мағул шудам… Дар вақте ки ман дар сари самовор нишаста чойникҳоро бо латта тоза мекардам, як бача аз меҳмонхона баромада, пеши ман омад, ки ба ман ҳамқад, аммо аз ман қоқтар ва бориктар менамуд ва ӯ дилгирона ба лаби суффа нишаста худ ба худ гуфт: -Мавлоно Ҷалолиддини Румӣ гуфтаанд:
Деҳ марав, деҳ мардро аҳмақ кунад,
Ақлро бенуру беравнақ кунад!
Ман насиҳати Мавлоноро гӯш накарда ба саҳро омадам, саҳро ба дилам зад. Дар ин ҷо лоақал ягон кас ёфт намешавад, ки ҳеҷ набошад, одам бо вай байтбарак карда рӯзро гузаронад…».
Воқеан, Шафеъии Кадканӣ аз рӯи ҳамин байти Мавлоно, ки устод Айнӣ дар «Ёддоштҳо» овардааст, дар китоби «Шоири оинаҳо» аз ҳузури Мавлоно дар Мовароуннаҳр (албатта, «дар гӯшае») хабар дода, чунин менависад: «Аз Ҳофиз ва Бедил, ки бигзарем, шоирони дигаре, ки бешу кам дар муҳити адабии Мовароуннаҳр ҳузури ошкортаре доранд, яке Саъдӣ аст, ки шеъри ӯро дар муҳоварот бисёр мехонанд ва дигаре Соиб аст, ки дар канори Ҳофиз ба унвони Бобо Соиб аз ӯ ном мебаранд… Фирдавсӣ ва Мавлавӣ ва Ҷомӣ ва Камоли Хуҷандӣ ва Хусрави Деҳлавӣ ҳам дар гӯшаву канор ҳузур доранд, аммо на ба вусъати Бедилу Ҳофиз».
Дар ҳақиқат, Мавлоно дар «гӯшаву канор ҳузур» дорад, аммо бештар дар хонақоҳову масҷидҳо. Тавре ки мо инро дар ҳикояе, ки дар «Наводири Зиёия»-и Садри Зиё нақл шудааст, боздид менамоем: «Волиди моҷидам ҳикоят мекарданд, ки рӯзе ба нияти адои мактуба ба масҷиде даромадам. Дидам, шахсе ба хондани «Маснавӣ»-и Мавлонои Рум машғул, ҷамъе бар ӯ гирд омада. Баъзе ба тариқи муроқаба сар дар пеш афканда, бархе аз муҷозаба рӯю мӯи хеш канда. Фурсате таваққуф намудам, соате дар доираашон нишастам. Қорӣ баъд аз итмоми «Маснавӣ», чунон ки донӣ, ғазале сар кард ва тараннуме оғоз. Чун бар-ин байт расид, ки:
Деҳқони солхӯрда чӣ хуш гуфт бо писар,
К-эй нури дида, ба ҷуз аз кишта надравӣ,
яке аз он ҷамъ сар бардошт, пой ҳаме куфт, даст бар ҳаво мекард, фарёд бароварда мегуфт: -Хонаи ҳаннот сӯхт, гандум арзон хоҳад шуд. Ҳазрати Мавлавӣ ба ин байт бад-ин маънӣ ишорат кардаанд ва бад-ин атия башорат дода». Албатта, ҳамагон медонанд, ки ин байт аз Ҳофиз аст, на Мавлавӣ. Муаллифи китоб ба иштибоҳ роҳ додааст…
Аз ин ҳикояи «Садри Зиё маълум мешавад, ки Мавлоно танҳо дар қаламрави дину ирфону тасаввуф ва дар доираи маҳдуди хонақоҳу масҷидҳо ҳузур доштааст, на доираҳои илмиву адабию дунявӣ. Ба ин нақли Аҳмади Дониш, ки дар китоби ӯ-«Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони манғития» мундариҷ аст, таваҷҷуҳ фармоед, ки доир ба замони амир Музаффар ва давлатдории турфаю аҷиби ӯ ба истеҳзо изҳори ақида менамояд: «Ва замони амир Музаффар доим ид буд ва давом ҷашну сур. Масалан, агар соли нав шавад, то ду моҳ сайру сури он хоб намекард, пас иди азҳо ё иди фитр меомад… Ва аз ҷумлаи русуми тоза, ки дар асри амир шуюъ ёфт, таъзими Наврӯз буд, ки чун Офтоб ба авосити ҳут расад, тараддуди ҷашну сур намуда, асбоби масхарагию дорбозию шӯъбада ҷамъ менамоянд, то авосити моҳи савр ба ҳамаи деҳоту қура ва мазорот мардумро ба иҷтимоъ фармон дода, аснофи аҳли ҳарфро ба зӯру заҷр аз шаҳр бароварда, шаб ҳама шаб чароғон фармуда, қавволу мутриб ва муғаннию раққосу масхарабозро ба кор дароварда… Дар як тараф «Маснавӣ»-и Мавлавиро маърака гирифта мехонданд ва дар самте зикри ҷаҳр арра мекашиданд ва дар мавзеъе Қуръон мехонданду хатми салот (мекарданд) ва дар маҷмаъе масхарабозон фаҳшу луғв мегуфтанд ва ба алфозу аъмоли куфр мардумро механдониданд, то ки дар маҷмаи уламою содот, мисли қозиюлқузот ва раисулэҳтисоб ва аълалу охунд, ду тан ба шакли қозӣ ва раиси шаҳр шуда, аз аъмою ахшои гӯсфанд аммомаҳо бар сар тартиб дода, бар болои модахаре вожагуна савор шуда, мурофиаи халқро тақлид мекарданд ва ба ҳузури қозикалон ба ҳамдигар мутоибат, ки лавотатро ҳазрати раис ҳукм ба ҳаромӣ кардаанд, шумо чӣ ҳукм мекунед? Уламои миллат дар ин саволот механдиданду завқ мекарданд…».
Тавре ки аз ин мисолҳо мебинем, Мавлоно, ба ҳар ҳол, дар гӯшаву канор ҳузур дорад, аммо асосан ба масобаи шахсияти диниву хонақоҳиву масҷидӣ, на дунявию илмиву адабиву миллӣ, ки, албатта, ин аз набудани давлати миллӣ шаҳодат медиҳад, ки мо баъд аз фурӯпошии Сомониён рӯ ба рӯ шуда будем. Ба қавли устод Лоиқ:
Дареғи миллати камтолеъи ман,
Пас аз Сомониён сомон надорад.
Ногуфта намонад, ки устод Айнӣ ҳамон байти болои Мавлоно (Деҳ марав, деҳ мардро аҳмақ кунад, Ақлро бенуру беравнақ кунад»)-ро дар китоби «Марги судхӯр» низ меорад. Онро аз забони Қорӣ-шикамба, ки ба орзую ҳавасҳои судхӯронаи ӯ иртибот мегирад, нақл менамояд. Ба қавли устод Айнӣ, «дар он вақтҳо дар деҳот судхӯрони заминдор ба деҳқонони камбағал ҳар сад тангаро ҳар моҳе то ба даҳ танга ба фоида мемонданд. Қорӣ-ишкамба ин фоидаи калонро шунида оби даҳонаш мерафт ва ба судхӯрони саҳро ҳасад бурда дар оташи рашк монанди мӯи оташдида ба худ мепечид. Лекин аз саҳро рафтан ва ба бастани алоқа бо деҳқонон метарсид ва дар ҳақиқат ҳам ӯ, ки дар шаҳр, дар зери ҳимояти ҳокимони марказӣ ва бойҳои калон истода, аз ҳар кас дар шубҳа буд, наметавонист, ки ба саҳро дар байни деҳқонони пойбараҳна ва дар зери рақобати судхӯрони он ҷо равад. Ӯ, ки ҳар бомдод ба масҷиди Мағоқи Бухоро рафта «Маснавӣ»-и Ҷалолиддини Румиро мешунид ва ҳар гоҳ ки ҳисси судхӯриаш боло гирифта шавқи ба деҳот рафтан дар дилаш ҷӯш занад, байти зерини «Маснавӣ»-и мазкурро, ки:
Деҳ марав, деҳ мардро аҳмақ кунад,
Ақлро бенуру беравнақ кунад
мебошад, зери лаб такрор карда ба худ тасалло медод ва «Ман аҳмақ нестам, ки ба умеди фоидаи калон ба деҳот рафта, ҳам ҷони худро ва ҳам пули худро, ки аз ҷон ҳам ширинтар аст, дар зери хавфи талаф шудан гузорам» мегуфт худ ба худ…».
Устод Айнӣ дар ҳамин асараш як бори дигар низ аз Мавлоно ва маснавихонӣ дар масҷидҳо, аз ҷумла масҷиди Мағок, ки дар пагоҳ дар он ҷо маснавихонӣ мешуд ва Қорӣ-шикамба ба шунидани он хӯ гирфита буд, ба хонанда хабар медиҳад, ки он қазияи ба хабари инқибро шунидану беҷоба шудани ӯ, яъне рӯи кор омадани болшевикон иртибот мегирад: «Қорӣ-шикамба дар тирамоҳи соли 1917 шунид, ки «болшевик» ном касе ба сари ҳукумат омадааст… Қорӣ-шикамба барои ҳал кардани ин масъала рост ба банк рафта, то ки мудирро, ки «ягона одами ростгӯй» аст, дида ҳақиқати ҳолро фаҳмад… Қорӣ-шикамба бо ҳамин мулоҳиза аз тарҷумон пурсид: «Ба сари ҳукумати Россия болшевик омадааст» мегӯянд, ин хабар рост аст ё дурӯғ? –Рост аст! тарҷимон ҷавоб дод… Қорӣ-шикамба ба хонааш рафта ба куфтагии рӯҳӣ зуд дар ҷой хобаш ёзид, аммо ӯро хоб намебурд, соате сад бор аз паҳлу ба паҳлу мегашт, чун мӯи дар оташ афтода, ба худ мепечид ва монанди сори саркӯфта, талвоса мекард ва ҳарчанд орзу кунад ҳам, рӯи осудагиро камедид… Вай баъд аз шунидани азони бомдод, ки як соат пештар аз баромадни офтоб гуфта мешуд, аз ҳавлиаш баромад, ба масҷиди Мағок рафта намози бомдодро бо ҷамоат адо кард, аммо дар ҳалқаи маснавихонӣ, ки ҳар пагоҳ дар он ҷо баъд аз бомдод ташкил меёфт ва пештар нишаста шунидани маснавии Мавлавии Румиро одат карда буд, он рӯз нанишаст ва зуд аз масҷид баромада ба пеши дари бинои банки подшоҳӣ, ки дар тими нав (дар пасажи Бухоро) воқеъ шуда буд, шитоб корона рафта, дар он ҷо ба рӯи санги мармар нишаста аз Когон омадани мудири банкро нигарон шуд, то ки аз вай «хабарҳои хуши пухта»-ро шунида осуда гардад…».
Дар воқеъ, дар он замон маснавихонӣ роиҷ будааст. Бесабаб муаллифони қисми «Эзоҳот»-и китоби дувуми дуҷилдаи устод Айнӣ оид ба маснавихонӣ дар он рӯзгорон чунин нанавиштаанд: «Маснавии баъд аз намоз–дар баъзе ҷойҳо баъд аз намози бомдод ва дар баъзе ҷой баъд аз намози пешин қисме аз «Маснавӣ»-Ҷалолиддини Румиро мехонданд».
Бояд гуфт, ки Мавлавӣ ва осори ӯ танҳо баъд аз ғалабаи Инқилоби Октябр дар Тоҷикистон мавриди тадқиқ қарор гирифт ва Мавлоно ва осори ӯ, ки дар асорати дину ирфону тасаввуф буд, аз асорат озод шуд ва ба мардум дастрас гардид, аз хонақову масҷид ба мактабу донишгоҳу муассисаву хонаҳои мардум роҳ пайдо кард ва дар хидмати омма қарор гирифт. То ин дам осори ӯро дар ҳавзаи дину мазҳабу тасаввуфу ирфону наъту васфи гӯру қиёмату фано ва нақлу ривояту каромотҳои ғайривоқеӣ, бофтаву сохта таъбиру тафсиру барномарезиву талқин мекарданд. Мо ғазалҳои зиёдеро медонем, ки дар ҷамъомадҳо мехонданд ва дар маъракаҳо садо медоданд, ки дар онҳо аз нопойдории дунё, беарзишии он сухан мерафт ва руҳи бадбинона, ҳушдордиҳанда аз маргро доштанд. Банда дар асри гузашта на танҳо шоҳид балки иҷрогару хонандаи ин гуна ғазалҳо будам. Fазалҳои даст ба сӯрох гар ниҳӣ, аз заҳри мор андеша кун», «Аввал бигӯям аз Худо, дуюм зи Қуръони фалак» ва ғайраро овозхонӣ мекардам, ки ба Мавлоно иртибот надоштанд, аммо аз номи ӯ суруда мешуданд. Онҳо дар доираи мардуми авому хурофотӣ нуфуз доштанд, бозорашон гарм буд ва харидоронаш зиёд. Ин ғазалҳо бо ному тахаллуси «Шамс» («Шамси Табрезӣ туро ҷоме диҳад, андеша дор», «Шамси Табрезӣ ҷавонмардон бирафтанд зери хок», «Агар ту Шамси Табрезӣ в-агар сад сол бигрезӣ, ба вақти марг дармонӣ» ва ғайра) суруда мешуданд. Мо Мавлоноро сарояндаи чунин афкор тасаввур мекардем, аммо вақте ки девони ӯро (Девони Кабир, Девони Шамсро) хондем, асаре аз ин гуна ғазалу афкорро пайдо накардем, донистем, ки ин кори муридони хурофотӣ, мутаассиби ӯянд, ки ба ӯ раво дидаанд ва ба номи вай бастаанд.
Нахустин касе, ки дар кишвари мо теша ба решаи ин гуна мавҳумот ва хурофот дар мавриди Мавлоно зад, шодравон Нодир Одилов буд, ки бо тадқиқоти пурарзиши илмиаш роҳро барои мавлавишиносии воқеӣ ва шинохти осори ӯ барои ҳамватанон ҳамвор намуд. Бинобар ин, рисолаи «Ҷаҳонбинии Ҷалолиддини Румӣ» -и ӯро нахустин тадқиқот дар бораи Мавлоно дар Тоҷикистон медонанд. Аммо қабл аз тадқиқоти Нодир Одилов, ки соли 1964 нашр шудааст, мо аввалин бор маълумотро дар бораи Мавлоно дар пешсухани китоби «Ҳикояҳои халқии «Маснавӣ» мебинем, ки ба қалами Расул Ҳодизода тааллуқ дорад. Аммо, ба ҳар ҳол, агар мо ишораву зикр, иқтибоси абёту ашъори Мавлоноро, ки устод Айнӣ дар осори илмиву адабиву мактубҳояш овардаву ҷой додааст, ба ҳисоб гирем, ӯ аз ҳамаи онҳо муқаддам аст, яъне аввалин мавлавишинос ва муҳаққиқу тарғибгари осори Мавлоно дар Тоҷикистон маҳсуб мешавад. Ногуфта намонад, ки мо ба нудрат ҳам бошад, дар осори қабл аз устоду Айнӣ низ бо зикр ва ишораҳо ба номи Мавлоно рӯ ба рӯ мешавем. Чунончи, дар ин байти шоири асри XIX тоҷик-Абдураҳими Кӯлобӣ, ки гуфта:
Бар он шуарое, ки гузаштанд аз ин пеш,
Шамсулҳақи Табрез бувад Мавлавӣ Румӣ.
Аммо, тавре ки гуфтем, мардуми мо дар асри гузашта маҳз тавассути навиштаҳои устод Айнӣ ба Мавлоно ошно гардид. Маҳз ӯ дар бораи маснавихонӣ дар масҷидҳо ба мо хабар дод, ӯро дар қатори адибони бузург ном бурд, ба мардум муаррифӣ кард ва ғайра. Масалан, вай дар мақолаи «Назаре ба гузаштаи санъати тоҷик» яке аз аввалинҳо шуда, ӯро олими машҳури тоҷик-Балхӣ, ки то ин дам «Румӣ» мегуфтанд, ба хонандагон муаррифию ошно менамояд ва бо тасвири най оғоз шудани «Маснавии маънавӣ»-ро ба хонанда ёдрас мекунад. Албатта, ин аз хидмати бузургу ифтихор ва ҷуръату ҷасорати миллии устод Айнӣ дарак медиҳад, ки дар он замон ироа кардааст, замоне ки ҳама ӯро «Румӣ» мегуфтанд. Ба қавли устод, Айнӣ: «санъати халқи тоҷик як таърихи бисёр қадиме дорад, ки мо аз кадом аср сар шудани вайро муайян карда наметавонем. Ба мо ҳамин қадар маълум аст, ки дар навиштаҳои адабии ҳазорсола, дар шеърҳое, ки ба забони форсии ҷадид-забони адабии тоҷик гуфта шудаанд, номи чандин созҳоро мебинем ва тасвири базмҳоро мехонем (дар шеърҳои Рӯдакӣ, Дақиқӣ, Фирдавсӣ). Машҳуртарини ин созҳо барбат, чанг, шаҳноӣ (сурнай) руд ва най мебошанд, ки то имрӯз тоҷикон ин созҳоро кор мефармоянд… Яке аз олимони машҳури тоҷикон Мавлавӣ Ҷалолиддини Балхӣ аст, ки бо унвони «Мавлавии Румӣ» шуҳрат ёфтааст (1209-1274). Ин одами бузург «Маснавӣ»-и худро ба тасвири най сар мекунад ва мегӯяд:
Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад
В-аз ҷудоиҳо шикоят мекунад.
К-аз наистон то маро бибридаанд,
Аз нафирам марду зан нолидаанд.
Сина хоҳам шарҳа-шарҳа аз фироқ,
То бигӯям шарҳи дарди иштиёқ.
Ман ба ҳар ҷамъияте нолон шудам,
Ҷуфти хушҳолону бадҳолон шудам.
Оташ аст ин бонги ною нест бод,
Ҳар як ин оташ надорад, нест бод!…
Лозим ба ёдоварист, ки устод Айнӣ дар мақолаву мактубҳояш низ аз Мавлоно ёд кардааст. Чунончи, ӯ дар мақолаи «Муносибати адабияи Осиёи Миёна бо Эрон», ки ба робитаи Осиёи Миёна ва Эрон ихтисос дода шудааст, чунин мегӯяд: «Вақте ки арабон Эронро истило карданд, дар қатори ҳамаи осори Аҷам, забон ва адабиёти Эронро ҳам аз миён бардоштанд… Пас аз дусад соли истило дар Хуросон ва Мовароуннаҳр дувумбора шеъри форсӣ зинда шуд ва шеъри форсӣ дар Хуросон дар аҳди Сомониён ба камол расид. Дақиқӣ, ки дар шоҳноманависӣ салафи Фирдавсист, ба ривояте аз Самарқанд буда, тарбиятёфтагони давраи Сомониён аст. Устод Абдулҳасани Рӯдакӣ, ки дар адабиёти форсии ҷадиди Эрон номи устодӣ ва сардафтариро бардоштааст, аз Самарқанд буда, аз тарбиятёфтагони он давра аст. Ин ҳаракати адабии форсӣ кам-кам қувват гирифта, дар сайри худ Фирдавсиҳо, Амъақи Бухороиҳо, Амир Муиззиҳо, Низомии Арӯзии Самарқандиҳо, Хайёмҳо, Низомии Ганҷавиҳо, Фаридуддини Атторҳо, Саноиҳо, Ҷалолиддини Румиҳо, Хоқониҳо, Камоли Хуҷандиҳо, Саъдиҳо, Ҳофизҳо ва дигарҳоро расонидааст». Ӯ дар мактуби «Ба А. Лоҳутӣ», ки дар таърихи 11 феврали соли 1939 иншо кардааст ва соли 1956 дар шумораи ҳатфуми «Садои Шарқ» (саҳ.54) чоп шудааст, достонҳои Лоҳутиро тавсиф карда, онҳоро Саъдиёна Ҷалолиддини Румиёна медонад ва мегӯяд: «Достонҳо Саъдиёна ва Ҷалолиддини Румиёнаи советӣ аст. Ҳарчанд мо инҳоро аз ҷиҳати услуб Саъдиёна ё ин ки Румиёна мегӯем, аз ҷиҳати мазмунҳои бикр-бериёёна мегӯям, ки онҳо ба гӯяндаи ин достонҳо нахоҳанд расид. «Шамъи бино»-ин унвон ва исботи ин унвон бо мисоли ҳаётии ҳақиқӣ-дар фикри ҳеҷ классик нарасида буд…»
Хулоса, устод Айнӣ аввалин касест, ки дар адабиётшиносии мо дар асри гузашта аз вуҷуди Мавлоно, китоби «Маснавии маънавӣ», маснавихонӣ дар масҷидҳои Осиёи Миёна, дар силки шоирони бузурги адабиётамон қарор гирифтан, «олими бузург» будан, Мавлавӣ Ҷалолиддини Балхӣ ном доштан, аммо бо унвони «Мавлавии Румӣ» шуҳрат ёфтани ӯ ва ғайра ба хонанда дарак медиҳад, ки ин, албатта, кори андаке нест. Бад-ин маънӣ, ӯ пешрави мавлавишиносон дар кишвари мо маҳсуб мешавад. Дигар, аз иҳотаи васеи ӯ дар адаби гузашта хабар медиҳад. Агар ӯ Мавлавиро намешинохт, ба осораш, ба вижа «Маснавии маънавӣ», ошно намебуд, ҳаргиз аз ӯ ба ин бузургию азамат ёд намекард, осорашро ба масобаи мисол намеовард. Ҳамин далелҳо нишон медиҳанд, ки устод як нобиғаи миллати мост, ки дар як даврони муҳимми ҳаёти халқи мо нақши пешвоӣ бозидааст ва моро бо мо, бо гузаштаамон, адабиётамон, таърихамон, фарҳангамон, адибони бузургамон, аз ҷумла Мавлавӣ, ошно сохтааст. Назири ӯ дар тамаддуни мо, фарҳанги мо, адаби мо ягон-ягон, яъне ба нудрат пайдо мешаванд. Гӯӣ, шоир ин байтро дар ҳаққи ӯ гуфта:
З-ин қарн қарини ту кай ояд кас,
То чун ту яке ба сад қирон ёбад!
Зимнан, Мавлоно тарафдори фақирон (тоҷикҳо) буд. Аз ин рӯ, нишастан бо эшонро дастур медод:
Ҳар ҷо фақир ёбӣ, бо вай нишаст бояд,
Ҳар ҷо амир бинӣ, аз вай бурид бояд!
Албатта, Мавлоно озодии фақиронро надид, аммо устод Айнӣ на танҳо дид, балки дар озод кардани онҳо иштирок намуд ва суруди озодиро ҳамроҳашон хонд:
Эй ситамдидагон, эй асирон!
Вақти озодии мо расид.
Муждагонӣ диҳед, эй фақирон!
Дар ҷаҳон субҳи шодӣ дамид…
Ҷамолиддин САИДЗОДА
