Дар ибтидо, сари мафҳум ва истилоҳи “синергия” мухтасаран таваққуф мекунем, то ин ки баҳс равшан шавад. Истилоҳи “синергия” (“synergeia”) аз вожаи юнонӣ баргирифта шуда, маънои ҳамафзоӣ, ҳамнерузоиро дорад. Дар маҷмуъ, таҳти мафҳуми “синергия” кумаку ёрию мададгории ҳамдигар ва ҳамкорӣ ба хотири боло бурдани сатҳи натиҷагириҳо дар ҳамаи соҳаҳо фаҳмида мешавад.
Мусалламан, ҳамафзоӣ ва ба истилоҳ, синергия дар доираи илмҳои гуногун мавриди мутолеа қарор гирифтааст. Аз ҷумла, дар соҳаи фарҳанг ва омӯзиши мероси фарҳангӣ синергия ҳамчун унсури ҳамафзоию нерубахшии ҳамагонӣ мавриди баррасӣ қарор гирифта, маънои истифодаи нерую энержии гурӯҳҳо ба хотири афзудани натиҷаи кору умур дар самти натиҷагирии заруриро далолат мекунад. Ба сухани дигар, ҷамъи ду ва ё чанд инсон, ки барои расидан ба ҳадафе муштарак якдигарро ёриву кумак мекунанд, ҳамафзоӣ ва ба истилоҳ, синергия номида мешавад.
Акнун бармегардем ба вуҷуду ҳузури синергия-неруафзоӣ дар заминаи мероси фарҳангӣ. Нахуст таърифи мухтасари мероси фарҳангиро меоварем. Бахше аз фарҳанги моддию маънавӣ, ки тавассути наслҳои гузашта офарида шуда, аз таҷрибаву озмуни замон гузашта, ҳамчун унсури арзишманд ва қобили эҳтиром ба наслҳои баъдӣ интиқол ёфтааст, мероси фарҳангӣ номида мешавад. Ҳамкорӣ, ҳамафзоӣ ва ҳамнерузоии ҳамагонӣ ба хотири ҳифзу гиромидошти мероси фарҳангӣ синергияи фарҳангиро ифода мекунад. Яъне, афроду аъзои ҷомеа, гурӯҳҳои иҷтимоӣ ва муҳитҳои фарҳангӣ, доираҳои илмию адабӣ ва умуман, ҷомеаи маданӣ ба хотири нигаҳдошти мероси фарҳангӣ ва боло бурдани сатҳи масуният-иммунитети маданӣ дар заминаи ҳифз, гиромидошт, муаррифӣ ва таблиғи шоистаю боистаи мероси фарҳангӣ талоши якҷоя мекунанд. Ин талошу ибтикороти ҳамагониро синергияи фарҳангӣ меноманд.
Мероси фарҳангии моддӣ ва ғайримоддӣ ҳамагӣ маҳсули эҷоду офаридаи насли башаранд. Дар ҳар ду маврид, ҳам дар мавриди эҷоди мероси фарҳангии ғайримоддӣ ва ҳам дар мавриди офаридани мероси фарҳанги моддӣ офарандаву эҷодгар (инсон ва ҷомеаи инсонӣ) заҳмат мекашад ва барои кам кардан ва аз миён бурдани мушкилоти рӯзафзуни башарӣ талош меварзад. Ин аст, ки иртиботи калидӣ миёни мероси фарҳангии ғайримоддӣ ва моддӣ дар ҷуръату ҷасорату талошгарию сахткӯшии инсонҳо барои расидан ба як зиндагии шоиставу боиста ва муҳайё кардани шароити ҳамбастагию ҳамкории мутақобилан судманд зоҳир мегардад, ки метавон аз он ба унвони таҷрибаи муваффақи фарҳангӣ истифода кард.
Аз тарафи дигар, миёни офарандагони неъматҳои моддӣ ва эҷодгарони осори маънавӣ (ғайримоддӣ) тафовут ва фарқи усулӣ (принсипиалӣ) нест, чаро ки ҳар ду эҷодгару офарандаи неъматҳоянд ва ҳар ду ба хотири кам кардани мушкилот ва омода кардани шароити муосиди зистию маданӣ талош меварзанд. Албатта, тайи таърих ва махсусан, дар шароити имрӯзаи мо ҳам иттифоқоте дар заминаи пешрафти фарҳанги маънавӣ ва ё баръакс, тараққиёти фарҳанги моддӣ ба вуқуъ мепайванданд ва яке аз бахшҳо бартарӣ ва афзалият пайдо менамоянд. Дар ин сурат, ниме аз бахши баданаи инсонӣ аз ҳаракат бозмемонад, зеро ки бар асари ақиб мондани як бахш бахши дигари пайкараи фарҳангӣ заиф ва корношоям мешавад ва ҳамин тур, вазъи куллии моддию маънавӣ хароб мегардад. Ба ин маъно, ҳар ду офарандаву эҷодгар маҳсуб мешаванд ва ҳар ду неъматҳои моддию маънавӣ меофаранд. Табъан, фарҳанг ҳам маънои офаринандагию эҷодгарии инсонро ифода мекунад.
Таҷрибаи инсонӣ ва аз ҷумла таърихи миллӣ собит кардааст, ки фарҳанги ғайримоддӣ ҳамеша бо фарҳанги моддӣ дар иртиботи мазмунию мундариҷавӣ буда, яке дигареро афзоиш додааст. Масалан, ҷашнҳои бостонии миллӣ Наврӯзу Меҳргону Ялдову Сада бо иҷрои маросимоти худ на танҳо ҷилваҳои тозаи иртиботи танготанги фарҳанги ғайримоддию моддиро ба намоиш мегузоранд, балки аҳаммияти мероси фарҳанги моддиро афзоиш медиҳанд. Масалан, анвои гуногуни кӯзаҳои сафолину сангию оҳанӣ, дасткориҳои одамони асрҳои сангӣ ва соири лавозими қадимӣ, ки ҳамчун ёдгории асил дар осорхонаю музейҳо нигоҳдорӣ мешаванд, таваҷҷуҳи тамошобинонро ба қудрати фикрию эҷодии одамони қадим ҷалб месозанд ва бад-ин васила ҷаҳоншиносии ононро дар заминаи шинохти фарҳанги ғайримоддӣ такмилу афзоиш медиҳанд.
Чун мероси фарҳангӣ бо хамираи ҳувияти миллӣ пайванд аст, ногузир сари мафҳуми “ҳувияти миллӣ” таваққуф мекунем ва мунтаҳо онро як навъ таъриф медиҳем. Ба ин маъно, ҷузъи таркибии ҳувияти шахс, ки бо эҳсоси мансубият ба миллат, давлат ва фазои фарҳангии муайян алоқаманд мебошад, ҳувияти миллӣ номида мешавад. Ҳувияти миллӣ хосияти табиӣ набуда, дар натиҷаи дарки умумияти фарҳанг, таърих ва забон бо гурӯҳи муайяни одамон ба вуҷуд меояд. Яъне ҳувияти миллӣ дар натиҷаи дарки умумияту муштаракоти забонию таърихию фарҳангии гурӯҳи муайяни одамон, ки зери як миллат ҷамъ шудаанд, ба вуҷуд меояд. Бинобар ин, фарҳанги моддӣ ва маънавӣ (ғайримоддӣ), ки маҳсули эҷоду офариниши наслҳои миллат аст, дар ҳифзи ҳувияти миллӣ таъсири калидӣ дошта метавонад, агар афроди миллат ба дараҷаи фаросати ҳувиятӣ ва дарку фаҳми манофеи миллӣ расида бошанд.
Синергия, тавре ки болотар ишора рафт, ёриву мададгорию ҳамкорию ҳамбастагию муташаккилию ҳамафзоию ҳамнерузоии гурӯҳҳо ба хотири ба даст овардани натиҷаи болотар аст. Ин аст, ки неруафзоӣ (синергия) дар ин замина боиси боло рафтани сатҳи ҳувияти миллӣ ва тақвияти хотираи таърихии миллат гардида метавонад. Пайвастану ба ҳам тавъам сохтани фаҳмишҳо дар заминаи мероси фарҳанги моддию маънавӣ на танҳо сатҳи худогоҳию худшиносии миллиро боло мебарад, балки сарчашмаи бедории фикрию миллӣ ва иқтидори ҳувиятию мадании афроди миллат мешавад.
Намунаҳои таҷрибаи муосири фарҳангиро дар заминаи таъсири мутақобилаи мероси фарҳанги маънавию моддӣ метавон дар кишварҳои мутамаддини Осиё ва Аврупо, аз ҷумла, Ҷопон, Чин, Кореяи Ҷанубӣ, Сингапур, Ҳиндустон, Эрон, Миср, Англия, Олмон, Фаронса, Русия, Белорус ба хубӣ мушоҳида кард. Дар кишварҳои номбурда ҷомеаи маданӣ вуҷуд дошта, сатҳи маърифату маданияти мардум зарурист ва ғолибан, барои харидории чиптаҳои намоишномаҳои театрию синамоӣ, консерту тамошои осорхонаҳо навбат мепоянд. Ин аст, ки биниши фарҳангӣ дар ин гуна кишварҳо хусусияти оммавӣ касб кардааст. Барои намуна, дар шаҳрҳои Токиёи Ҷопон, Пекини Чин, Сеюли Корея, Москваи Русия, Лондони Англия, Берлини Олмон, Парижи Фаронса, Қоҳираи Миср ва амсоли инҳо аз ҷониби масъулони блоки мадании давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ барномарезиҳои муваффақе роҳандозӣ гардидаанд, ки сатҳи таваҷҷуҳи ҷомеаро ба мероси фарҳанги моддӣ ва маънавӣ боло мебаранд. Таваҷҷуҳи зарурӣ ба забон, урфу одат, ҷашну маросим (мероси фарҳанги ғайримоддӣ), аз як тараф ва ихлосу самимият ба ёдгориҳои фарҳангӣ ва маконҳои таърихӣ (мероси фарҳанги моддӣ), аз тарафи дигар, кишварҳои мазкурро ба сатҳи баланди тамаддунӣ расонидааст.
Муҳимтар аз ҳама, пофишорӣ дар заминаи ҳифзи мероси фарҳанги ғайримоддию моддӣ, мунтазам дидан кардан аз осорхонаҳои таърихию кишваршиносӣ, иштироки дастаҷфамъона дар ҷашну маросимоти миллӣ дар кишварҳои дар боло зикршуда ба кори рӯзмарраи ҷомеа табдил ёфтааст. Новобаста аз он ки сиёсати бархурдҳои тамаддунӣ ва таҳдиду чолишҳои сиёсию мафкуравӣ дар ҷаҳон зиёд шудааст, дастандаркорону масъулони пружаҳои фарҳангӣ ва блоки сиёсӣ-мафкуравии давлату кишварҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ дар пайи таҳкими хотираи таърихӣ ва ҳифзи манофеи миллии худ буда, намегузоранд, ки пояҳои фарҳангию ҳувиятии мардумашонро сусту заиф шаванд. Аз ин ҷост, ки таҷрибаи фарҳангии кишварҳои номбурдаро дар заминаи таъсири мутақобилаи мероси фарҳанги моддӣ ва маънавӣ метавон истифода бурд. Дар мо, мутаассифона, вазъи шаклгирии ҳувияти миллӣ ва худогоҳию хештаншиносӣ, ки ба сатҳи фарҳангию мадании ҷомеа бастагӣ дорад, чандон қонеъкунанда нест.
Ҳарчанд ки дар заминаи арҷгузорӣ ва гиромидошти фарҳанги миллӣ ва ҷашну маросимоти бостонии аҷдодӣ роҳбарияти олии давлат корҳои зиёдеро ба сомон расонида, барнома, стратегия ва қавонини заруриро таҳия ва роҳандозӣ намудааст, таваҷҷуҳи аҳли ҷомеа ба масъалаҳои бозсозии ҳувияти миллӣ ва гиромидошти мероси фарҳангӣ ҳанӯз ҳам ба талаботи рӯз ҷавобгӯ нест. Махсусан, сатҳи таваҷҷуҳи ҷомеа ба театру синамои миллӣ дар сатҳи хеле паст қарор дорад. Танҳо дар замони баргузории Фестивал-озмуни ҷумҳуриявии театрҳои касбӣ – Парасту толорҳои театрҳои марказӣ пуродам мешаванд ва ҳамин ки чорабинӣ ҷамъбаст шуд, дигар ҷомеа пушти кори худ мегардад ва толорҳои театрҳои ҷумҳурӣ ҳамчунон холӣ мемонанд. Дигар ин ки солҳост барои пур кардани толорҳои театрҳо ва таъмини буҷаи муассисаҳои театрӣ аз хонандагони мактабҳои миёнаи умумӣ ва олии касбӣ истифода мебаранд. Аксари кулли хонандагон ва донишҷӯёне, ки маҷбуран ба театр ба хотири таъмини буҷаву пуркардани толор ҷалб мешаванд, завқи бадеӣ-эстетикӣ надоранд ва на танҳо намоишномаҳоро бозавқ тамошо намекунанд, балки тавассути кирдори номатлуб (ҳангоми ҷараён доштани намоиш баланд хандидан, бо дигарон гап задан, луқмапартоиҳои нобаҷо ва амсоли инҳо) ба рафти намоишномаҳо халал расонида, руҳияи ҳунармандонро хароб месозанд. Дур шудани ҷомеа аз театр ва намоишномаҳои театрӣ маънии поин рафтани сатҳи маънавиёту маданияти миллиро дорад. Дар ёд бояд дошт, ки такмили тарбияи инсони фарҳангӣ ва бомаърифат, пеш аз ҳама, дар театр иттифоқ меафтад.
Зимнан, баъзе дастандаркорон ва масъулони раванд дар кишвар роҳҳо ва механизмҳои пайванди мероси фарҳанги моддию маънавиро ҷустуҷӯ намекунанд ва ҳамин тур, вазъ бидуни тағйир боқӣ мемонад. Бинобар ин, ба масъала бетаваҷҷуҳию саҳлангорӣ кардан оқибатҳои ногувореро дар пай хоҳад дошт. Дақиқтар гӯем, мо дар дуроҳаи худсозию худшиканӣ қарор дорем: ё таҷрибаи фарҳангии кишварҳои мутамаддини ҷаҳониро дар масъалаи таъсири мутақобилаи мероси фарҳангӣ ба таври бояду шояд истифода мебарему дар ҳифзи мероси фарҳанги моддию маънавӣ муваффақ мешавем, ё ин ки фарҳангҳои муҳоҷим моро ба коми худ фурӯ мебаранд ва умрбод дар хидмати бегонагон қарор мегирем. Интихоб аз худи мо ва ба худи мо бастагӣ дорад.
Нозим НУРЗОДА,
Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
