Пешгуфтори Субҳони Аъзамзод: Файласуфи маъруфи тоҷик Акбари Турсон бо нависандаи ҷаҳоншинохтаи қирғиз Чингиз Айтматов ҳанӯз соли 1983 дар кишвари Фаронса дар коллоквиум (донишсанҷӣ)-и аҳли ҷомеаҳои фаронсавию шуравӣ оид ба дурнамои ҳамкории байни ин кишварҳо вохӯрда ва мулоқоти аввалинашро нақл кардааст. Ба ин муносибат дар хотири ман матлабе аз яке аз нашрияҳои озоди солҳои бозсозӣ расид, ки дар он низ сухан аз ин мулоқот ва пайванди ин ду шахсияти шинохтаи тоҷику ва қирғиз рафта ва дар он зимни муаррифии файласуфи тоҷик ба як нуктаи хеле муҳим ишора шудааст: Чингиз Айтматов бо назарошти нерӯи олимпии Акбари Турсон дар илм аз раҳбарияти вақти Тоҷикистон дар солҳои 80-уми садаи гузашта хоҳиш доштааст, ки ӯро чун гавҳари чашм эҳтиёт намоянд.
Акбари Турсон то ин вақт баъди мутолиаи романи “Дуроҳаи бӯронӣ: Рӯзе, ки аз қарн ҳам дарозтар аст” мактубе ба нависанда фиристода ва он рӯзи мулоқот равшан гардида, ки он мактуб ба нависанда нарасида будааст.
Нақди тамомиёри фалсафии Акбари Турсон нуктаҳои бисёр ҷолиб аз боби эҷодиёти нависандаи қирғиз ва, махсусан, дар бораи “афлоки бадеӣ”-и ӯ дар пайванд ба романи ҷаҳоншумули “Дуроҳаи бӯронӣ” дорад. Муаллиф дар ин нақд ният доштааст, ки “ду вазифаи нисбатан мустақил, вале ботинан пайвастро дар якҷоягӣ” ба иҷро расонад: “аввалан, сабку услуби бадеӣ ва аҳаммияти адабию иҷтимоии асари нави Ч. Айтматовро ба қалам” оварад ва, “сониян, дар зимни таҳлилу андешаи бозьёфтҳои эҷодии нависандаи қирғиз ба маҷрои умумии инкишофи насри советӣ” назар афканад.
Ин мақола ба сифати охирсухани тарҷумаи тоҷикии романи мазкур, ки ба саъйи Фазлиддин Муҳаммадиев сурат гирифта, ҷой ёфтааст. Ин нақд хеле муфассал ва саршор аз андешаҳои якдасти файласуфи маъруфи тоҷик аст, ки бахши оғози онро манзури назари хонанда менамоям:
Таърихномаҳои бостонӣ бозмегӯяд, ки дар тибби қадим оинаи чинӣ ном обгинаи аз пӯлоди ҷавҳардор ва дигар филиззот сохташударо барои рост кардани каҷии рӯй корбаст мекарданд. Адабиёти бадеӣ ҳам як навъ оинаи чинист. Авлоди Одам ба ин оинаи қаднамо нигоҳ карда ҳусну кубҳи худро бо тамоми ҷузъиёташ равшан мебинад. Ва ҳарчанд, ки адабиёт Исои ҳар дард нест, инсони росткор тавассути маҳз ҳамин навъи оинаи чинӣ метавонад, ба иборати «Маҷмаъ-ул-ансоб» гӯям, «вуҷуди худро ба ҳақиқат бишносад ва аз ҳоли сурат ва маънии худ огоҳ шавад».
Албатта, ҳамеша шоирону носироне буданд ва ҳастанд, ки муболиғаи ғулувро ягона воситаи тасвири бадеӣ дониста ва, ба таъбири Низомии Арӯзии Самарқандӣ, «накӯро дар хилъати зишт ва зиштро дар сурати некӯ ҷилва дода», оинаи мазкураро фақат барои ҳарҳафт карда оростани ҳастӣ истифода мебаранд. Вале нигорандагоне, ки тариқи реалистиро бо анъанаҳои адабии пешина бар муқтазои замони ҳозира эҷодан бипайвастаанд, қадри каломи бадеъро бо камоли масъулият посдорӣ мекунанд; онон ба хубӣ медонанд, ки ҳар касеро чӣ бояд гуфтан ва ҳар чизеро чӣ шояд хондан. Дар тақлиди қавли Унсурулмаоли Кайковус гӯям, эшон касеро, ки корде ба миён набаста бошад, «ту ба шамшер шер афканиву ба найза кӯҳи Бесутун бардорӣ ва ту ба тир мӯй бишикофӣ» намегӯянд ва ё аспи фардеро, ки дар умраш бар харе нанишаста бошад, ба Дулдулу Буроқ ва Рахшу Шабдез монанд намекунанд…
Чингиз Айтматов аз ҷумлаи ана ҳамин гуна суханварони соҳибсуннат аст; аз ҷумлаи онҳоест, ки ба ҳама баробар маъқул шудан, ба таърифу таҳсини ҳамаго н сазовор гардиданро мақсади умда ва ягонаи худ қарор надодаанд. Офаридаҳои бадеии нигорандаи қирғиз, ба хосса романи «Дуроҳаи Бӯронӣ» гувост, ки ӯ баъзе рукнҳои реализми социалистиро ба тарзи хос дарк намуда, дар амалияи эҷодиаш ба унвоне татбиқ мекунад, ки дар назари баъзе ноқидони сухан ҳамчун иқдоми аҳкомшиканӣ вонамуд мегардад…
Романи Ч. Айтматов, чун ҳамагуна асари бадеӣ, хосса асаре, ки маҳсули килки сухансанҷи устоди каломи дилдӯз бошад, бисёрҷиҳата ва бисьёрмаъност. Аз ин рӯ боиси тааҷҷуб нест, ки то кунун дар бораи мавзую мароми роман, васоити тасвир, услуби баён ва сабки хоси нависанда фикру мулоҳизаи гуногун дар қалам омадаанд. Вале ҷамеи мунаққидон, ки ба таҳлили ҳусну кубҳи асар пардохтанд, ҳатто онҳое, ки аз ин пеш ба навиштаҳои бадеии Ч. Айтматов ба андозае ҳавобаландона назар меафканданд, ангушти ҳайрат ба дандон газида, ба истеъдоду маҳорати нависандагии ӯ тан додаанд.
Шуҳрати романи «Дуроҳаи Бӯронӣ» дар хориҷи кишвари советҳо ҳам аз ин камтар нест. Дар охири моҳи январ аввали феврали соли 1983 маро иттифоқ афтод, ки ҳамроҳи Ч. Айтматов ба Франсия сафар кунам. Ман шоҳиди он будам, ки фаронсавиҳо нависандаи қирғизро чӣ қадар самимона ҳурмату эҳтиром мекунанд (дар Франция романи ӯ аллакай чор маротиба чоп шудааст!): дар маҳфилҳои адабӣ ва ҷамъомадҳои хонандагон Ч. Айтматовро ба унвони Grand ecrivan (нависандаи бузург) пазироӣ мекарданд; кас маҳз дар Париж эҳсос мекунад, ки фаронсавиҳо ва хонандагони соири кишварҳои аврупоӣ ӯро ҳамчун яке аз классикҳои адабиёти советӣ шинохтаанд…
Албатта, Чингиз Айтматов барин нависандаи номваре, ки афшурдаи идрок ва чакидаҳои хотираш кайҳост мавриди эътибору эътирофи мардумони ҳам Шарқу ҳам Ғарб қарор гирифтааст, ба таърифу тавсифи беҷо ниёзе надорад. Ҳадафи муроди нигорандаи ин сатрҳо низ дигар аст.
Барои одамоне, ки хониши каломи бадеъро мисоли тамошои бозии футбол ё хоккей як ҷузъи истироҳати шомгоҳӣ медонанд, албатта, ин амри мураккаби фикрию ҳиссӣ (қироати китоб) корест аввалан саҳлу охиран бебар. Дар воқеъ бошад, адабиёти бадеӣ, ба хусус асаре, ки зодаи табъи волост, як навъ ҷабали росих бувад, ки ба болои он кас бидуни омодагии руҳонӣ баромада наметавонад; ба сони кӯҳнаварде, ки барои фатҳи қуллаи баланд тайёрии ҷисмонӣ надидааст.
Аз ҷумла, се ҷиҳати муҳим ва таваҷҷуҳманди романи «Дуроҳаи Бӯронӣ»-ро дар алоҳидагӣ қайд карда гузаштан айни муддаост.
Якум, муаллиф доди сухан чандон наҷуста ва мисли классикони адабиёти мо замини суханро тарсеъкории осмон набахшида бошад ҳам, насри дар назар содаи ӯ як навъ саҳли мумтанеъ аст, ки амсоли онро навиштан ва ё сарсарӣ фаҳмидан осон набувад; хусусан ки нависандаи қирғиз ба романаш оби бадеиятро бисёр наандохта, мисоли устоди донадорпаз биринҷи маъниро зиндатар нигоҳ доштааст.
Дуюм, роман дарёи калони серобро мемонад, ки зоҳиран ором намояд ҳам, ботинан беқарор аст; вай чандин ҷараёнҳои зериобӣ дорад, ки ҳар яке ҳомили як олам андешаҳои адабию фалсафист.
Сеюм, ҳама гуна офаридаи устоди забардаст- вай хоҳ романи Ч. Айтматов бошад ва хоҳ симфонияи IV-ми Д. Д. Шостакович (мавзуи охирӣ низ ташаккули шахсият аст)- савияи муайяни рушду камоли маънавии фарди муддарик (чӣ хонанда ва чӣ мунаққид)-ро тақозо мекунад; хосса ба ҷиҳати он ки ҳар як кашфиёти амиқи адабию бадеӣ, мисоли кашфиёти бузурги илмию техникӣ, одатан ҳисори аҳкоми кӯҳна ва қолабҳои анъанавиро шикаста, худ миқёсу меъёрҳои нави эстетикиро муайян ва муқаррар менамояд…
(Бо назардошти фурсат ва имкон идомаи нақди файласуфи тоҷикро низ хоҳам гузошт).
Субҳони АЪЗАМЗОД
