Донишмандон аз замонҳои қадим дар бораи робитаи истеъдоди фитрӣ ва ҳунари инсонӣ мушоҳида мекарданд. Абунасри Форобӣ, яке аз асосгузорони масоили назарии мусиқии Шарқ, дар марҳалаи нави таърихӣ, қобилияти дарки мусиқиро аввалин омили ин санъатро бо мафҳумҳои «табиат» ва «дарк» муайян кардааст. Сипас он сифатеро, ки инсон ба даст меорад ва ба камол мерасонад, «синоъат» (санъат) меномад.
Дар замони Форобӣ истилоҳи «санъат» ба маънои «илм» ва «касб» низ мавриди истифода будааст. Мусиқӣ ба «санъати назариявӣ» ва «санъати амалӣ» радабандӣ мешавад. Санъати назариявӣ ба мафҳумҳои мусиқишиносии муосир, «фалсафаи мусиқӣ», «эстетикаи мусиқӣ» наздик аст, санъати амалӣ бошад, касбҳои иҷроӣ ва оҳангсозиро дар бар мегирад. Ин ҷанбаҳо ду марҳилаи умумии саноъат ҳисобида мешаванд. Маълум аст, ки дараҷаи эҷодиёти оҳанг дар як дараҷаи муайяни маҳорати иҷрокунанда ба даст меояд. Он далел, ки мусиқии суннатии халқҳои Шарқ ин мулоҳизаҳоро аз таҷрибаи ҳаётӣ ба миён меорад, исбот мекунад, ки амалияи мусиқӣ дар ҳақиқат чунин хусусиятҳо дорад. Пас, истеъдоди фитрӣ, ҳунар (касб, илм) ду пояи асосии мусиқӣ мебошанд.
Овози устод Ҷӯрабек, ки саршор аз тембр ва шукӯҳи таъсирмандӣ бой аст, дар ҳақиқат мӯъҷизаи аҷиби табиат, тӯҳфаи камназир барои мо аст. Овозу иҷрои зебо эҳсосоти инсонро мафтун мекунад. Барои чен кардани зебоии садо, албатта, ягон таҷҳизот ва ё меъёри аниқ вуҷуд надорад. Овози ҳар як шахс онро беназиру гуворо мегардонад. Овози марғуладор ва мусиқивор бо ҳиссиёти тозаи мо дар таҷрибаи ҳаётӣ дарҳол фарқ мекунад. Аммо мо аксар вақт фаҳмонда наметавонем, ки зебоии ин оҳангҳои пурасрор чист. Мо вожаҳоеро ёфта наметавонем, ки хусусиятҳои бешумори якҷояшударо ифода кунанд.
“Ишқ чӣ аст?” Вақте пурсиданд, гуфт: «Агар ишқ карда тавонӣ, дарҳол донӣ, ки ишқ чӣ аст».
Вақте, ки мо бо садои ба ин монанд писанд омадан ё намунаи зебои санъат дучор мешавем, мо онро дарҳол эътироф мекунем.
Ҳаҷму андозаи садои форам ҳар қадар зиёд бошад, ҳамон қадар ҷолибтару рангомезтар мешавад. Овози инсон доираи худро дорад. Одатан, ин давра бо сарҳади ду октава муайян карда мешавад. Овозхонҳои зиёде ҳастанд, ки доираи васеътар аз ин андозаро доранд. Овози оптималӣ тақрибан ду октава аст – машқҳои мусиқӣ низ далели равшани он аст. Доираи мақомҳо, оҳангу таронаҳои классикӣ, хати оҳанги вожаҳо аз қабили танбӯр, дутор, най, гижак низ ҳамин -андоза-диапазонро талаб мекунад. Албатта, ин гуна радабандӣ беҳуда нест. Овози инсон, ки каломи комили табиат аст, аз замонҳои қадим дар санъати мусиқӣ ҳамчун ченак ва меъёри асосии зебоиву мувозинат хизмат кардааст.
Устод Ҷӯрабек Муродов овози васеъ дорад, ки сурудҳои мураккаб ва оҳангҳои зеборо месарояд. Устод Ҷӯрабек ҳамчун устоди зебоиофарист ба созу овоз ҳусни хоса мебахшад.
Авҷ яке аз ҷанбаҳои муҳим ва нотакрори бисёре дар мусиқии мардуми Шарқ, аз ҷумла мусиқии ӯзбеку тоҷик аст. Ин падидаи беназир барои ҳам барои ҳофиз ва ҳам шунаванда. Сароянда овоз ва санъати худро дар болотарин зина нишон медиҳад ва заминаеро эҷод мекунад, ки диққати шунавандаро ҷалб намояд.
Қабулкунандаи мусиқӣ дар навбати худ аз оҳанг ва оҳанг ба оҳанг мегузарад ва ба ин васила ҳис кардани пардаҳои махсусан дилкаш мешавад. Барои ҳамин хам қуллаҳои овозӣ аҳамияти бузурги бадеӣ ва эстетикӣ доранд.
Қоидаҳои иҷроии он ба ҳамдигар пайваст кардан, ба мавзӯи асосии оҳанг пайвастани онҳо ба вуҷуд омад ва ҳофиз ба он итоат кард. Қулла, зинаҳои машҳурро номҳои махсус доранд. Решаҳои ин анъанаҳо ба даврони қадиму қадим мерасанд. Чунин пастиву баландиҳои назаррас дар рисолаҳои назарии мусиқии мо ва осори таърихӣ зикр шудаанд.
Дар санъати мақом чунин қуллаҳоро «намуд» (зуҳур) меноманд. Мақомшинос Исҳоқ Раҷабӣ дар асоси Шашмақом ҷадвалҳои сохторҳои намудҳоро равшан кардааст. Ба истилоҳ “Авҷи турк”, “Намуди Муҳайёр”, “Зебопарӣ”-ро дар санъати мақом хуб медонанд. Инчунин, қуллаҳои зиёде ҳастанд, ки аз номаш ба беном, аз мақом ба мақом мегузаранд. Пас, эҷоди авҷи авҷ як ҷаҳон аст, аз онҳо лаззат мебарад.
Агар садои табиӣ ҷисм бошад, рӯҳаш санъат ва илҳом аст. Инсон, табиати дуюм, ки инсон офаридааст, дар санъат комил аст. Дар ин бора бастакори рус П.И.Чайковский гуфта , ки «як фоизи эҷодиёт истеъдод, наваду нӯҳ фоиз меҳнат аст».
Бе муболиға метавон гуфт, ки устод Ҷӯрабек Муродов ҳунармандест, ки пайваста кору пажӯҳиш мекунад. Дар репертуарашон даҳҳо суруду таронаҳои рангомезу баландтаркиб мавҷуданд. Дар баробари эътиқод ба анъана, асарҳое, ки моли ӯ шудаанд, ҳамеша дар пайи навоварӣ буд. Мухлисон одат кардаанд, ки аз эшон маҳсули нав ба нави эҷодиро ҳамеша интизоранд. Устод Ҷӯрабек бошад, кӯшиш ба он медиҳанд, ки бовариро сафед кунад ва асарҳои нав ба навро пешкаши мухлисон намоянд.
Барои ҳар як санъаткор роҳи худ, услуби худро ёфтан ниҷоят муҳим ва зарур аст. Дар санъат арзиши асл ва нусха тамоман чизи дигар аст. Асли асарҳои эҷодкорони бузург бебаҳо мебошанд. Мо бо онҳо ҳамчун сарвати миллӣ фахр мекунем. Нусхаҳо ё репродуксияҳои баландсифатро дар қисматҳои гуногуни ҷаҳон харидан мумкин аст. Агар сарояндаи ҷавон мехоҳад, ки маҳз онҳоро нусхабардорӣ кунад, меарзад. «Ҷӯрабек»-и дуюму сеюм чандон ҷолиб нахоҳад буд. Доштани услуби хоси худ ҳам шараф ва ҳам масъулият аст. Ҳофизе, ки 2-3 сурудро пуштибонӣ мекунад, ки роҳ, сабки худро дорад, зуд ба назар мерасад.
Пианинонавози машхури рус Антон Рубинштейн кору меҳнати мутассил гарави асоси кори ҳунарист.
Устод Ҷӯрабек Муродов ба меҳнатдӯстӣ ва ҷустуҷӯи доимӣ одат карда мебошанд . Дар ҳар вазъият, дар роҳ, дар сафар, хастагии эҷодӣ надоранд, гӯё аз касе чизе омӯхта бошад, гӯё оҳанг ё оҳанги навро шунида бошад ва ё бо шеъри нави пурмазмун дучор ояд, тамоми имконоташонро барои диди нав рӯи саҳна овардан сафарбар карда ва аз самари корашон лаззат мебаранд. Аз ин ҷост, ки сабки кори ҳунариашон доимо, дар тозакориҳои ҳунарӣ ва зинаҳои нави каммолоти эҷодии пазирандаи ҳунари олишон аст. Ин аст, чанд нукта доир ба санъати хосу нотакрори эҷодию иҷроии фазояндаи устод Ҷӯрабек Муродов.
Адабиёт:
Сурудҳои Ҷӯрабек Муродов, Душанбе, 1986.
Матякубов О.. Мақомот. Тошкент, 2004.
Абдуллаев Р.. Ӯзбек мумтоз мусиқаси. Тошкент, 2008.
Ҳоҷӣ Абдулазиз аз нигоҳи Садриддин Айнӣ ва Мирзо Турсунзода / Таҳия ва муҳаррири масъул Аскаралӣ Раҷабов. Душанбе, 2021.
Бахтиёр АШӮРОВ,
номзади санъатшиносӣ, мусиқишиноси ӯзбек
