Самарқанд дар аввали асри XX мактаби адабии нерӯманде дошт. Дар ин мактаби адабӣ Нақибхони Туғрал, Саидаҳмади Васлӣ, Фахриддини Роҷӣ, Саидаҳмади Аҷзӣ, Сипандӣ ва Писандӣ, Гулханӣ ва Ҷавдат барин шоирони машҳур гирд омада буданд.
Дар бораи обрӯи баланди мактаби адабии Самарқанди аввали асри XX Тамҳид дар як шеъраш гуфтааст:
Бувад табъи баландашро ба назму наср устодӣ,
Касе гар пайрави тарзи адибони Самарқанд аст.
Аз шоирони аввали асри XX-и Самарқанд то инқилоби октябр танҳо Нақибхони Туғрал тавонист девони ғазалиёташро ба табъ расонад. Қорӣ Масеҳои Тамҳид ғояҳои болшевикиро қабул накард, ба васфи онҳо ва ҳукумати Шӯравӣ шеър нанавишт. Ӯ дар ҷаҳони дигар – ҷаҳони адабиёти классикӣ сайр дошт, ки онро навпардозон куҳна мешумурданд, мурда мепиндоштанд. Аммо вай хуб медонист, ки адабиёти ҳақиқӣ он сабкест, ки ӯ менигорад ва ҳамин хоҳад монд ва “навпардозиҳое”, ки рух медиҳанд, мисли кафки мавҷи баҳранд, на гавҳари умқи он. Қорӣ Масеҳои Тамҳид ғазал, қасида, манзума менавишту китоб мекард. Китобҳои нодирро дарёфт намуда, бо хати зебои хеш нусха мебардошт. Асосан китобдориро пешаи хеш қарор дода буд.
Ҳамин тавр бо муъҷизае аз фалокати зиёикушии соли 1937-и истолинӣ сиҳат гузашт, вале соли 1948 давраи дуввуми истибдоди зиёикушӣ оғоз ёфт. Аввал худашро бурда ҳабс карданд ва баъд омада ба се ароба ҳамаи китобҳои нодир ва дастхатҳояшро бор карда бурданд.
Қорӣ Масеҳо соли 1957 аз зиндон баргашт. Ба Раҳмонбердӣ Эгамбердиев гуфтааст, ки “НКВД ба ғайри дастхатҳои бисёри нодир ду девони ғазалиёт, чандин манзума (достон), қасидаҳои маро сӯзондааст, кошки худи маро месӯхтанду дастхатҳоямро даст намекофтанд. Кошкӣ дар ҳабс мемурдаму ин фоҷиаро намедидам”.
Қорӣ Масеҳои Тамҳид чӣ одами матинирода будааст, ки дар поёни умр, яъне аз соли 1957 то 1976, дар бист соли боқимондаи заъфи пирӣ ва дардмандӣ боз нерӯе дар оташи боқимондаи дилаш дарёбад ва зиёда аз 16 ҳазор мисра шеър нависад.
Ин шеърҳо, хушбахтона аз ҷониби донишмандони машҳур узви Академияи Ню-Йорк донишманди соҳаи кайҳоннавардӣ Шавкат Воҳидов ва шарқшинос Камол Воҳидов дар шакли китоб дар Тошканд аз ҷониби нашриёти “Фан” соли 1995 ба табъ расидаанд.
Дар бораи донишмандии ӯ соатҳо ҳарф метавон зад. Раҳмонбердӣ Эгамбердиев ёдовар шуд, ки боре ӯ бо Ҳабиб Юсуфӣ дар суҳбати Тамҳид шудаанд ва Қорӣ Масеҳо оид ба мазмун ва сифоти як байти Бедил ду соати тӯлонӣ суханронӣ кардааст. Бо Қорӣ Масеҳо бисёр нишастан хатарнок буд,- гуфт Р. Эгамбердиев, – зеро доимо таҳти назорат буд. Ба ҳамин сабаб мо аз ин марди фозил барои афзоиши дониши худ дигар истифода карда натавонистем.
Бо ибтикори камина ва кӯшиши рӯшанфикрони Самарқанд барои реабилитацияи ҷамъиятии ӯ як ҷашни ӯро дар соли 1996 дар Самарқанд ба нақша гирифтем. Зеро ки Қорӣ Масеҳои Тамҳид 105-сола шуда буд. Ба ин муносибат ҳокимияти ноҳияи Сиёби шаҳри Самарқанд, Маркази филологияи Донишгоҳи Самарқанд ва гузари Ялангбек ҷамъомади ҷашнӣ оростанд. Дар ин ҷамъомад бори аввал оиди эҷодиёт ва рӯхгори Қорӣ Масеҳои Тамҳид аз ҷониби донишмандони варзида Ботурхон Валихоҷаев, Шавкат Шукуров, Садрӣ Саъдиев, Михаил Абрамов, Амон Воҳидов, Абдусалом Самадов, Комилхон Каттаев, муовини ҳокими ноҳияи Сиёб Амриддин Пӯлодов, раиси шӯрои гузари Ялангбек Зиёмурод Султонов, писару духтари шоир гузоришҳои илмӣ ва тарҷумаҳолӣ карда шуд ва ҳақиқати ҳол баён гардид. Қорӣ Масеҳои Тамҳид ба мақоми сазовори худ, яъне ба паҳлӯи шоири классик Нақибхони Туғрал гузошта шуд. Мухаммаси нави шоири ҷавон Нормурод Каримзода ба як ғазали Тамҳид ва сурудхонии набераи шоир Наргиси Мунҷазиб ба матни бобояш, шеърхонии мактабиён аз ашъори Тамҳид ин ҳама гувоҳ бар он буданд, ки Амонулло Махсум Солеҳзода Қорӣ Масеҳои Тамҳиди Фазоилчаманро мошини истибдоди истолинӣ ва марги физиологӣ, яъне ҷисмонӣ натавонистанд, бикушанд. Дар ин бобат худи шоир чунин пешгӯӣ кардааст.
Мо харидори кумоши маърифат ҳастему бас,
Ҳақ дар ин бозор аз рӯи карам даллоли мост.
Рӯзгори мозии мо гарчӣ бо сахтӣ гузашт.
Бешак истиқболи даврон давраи иқболи мост.
Болта Ортиқзода нақл карданд, ки пас аз баргаштан аз ҳабс низ ҳукумат Қорӣ Масеҳоро зери назорат нигоҳ медошт ва мо ба хонаашон рафта аз ҳолашон хабар гирифта наметавонистем.
Вале рӯзе аз Душанбе Улуғзода омаданд ва гарчанд мушкилоти ин масъаларо фаҳмондам, боисрор такрор мекарданд, ки то ин классики зиндаро набинам, ба Душанбе намеравам. Сипас ман ба хонаашон рафтам, маро ба даромадан роҳ надода хабар доданд, ки касеро қабул намекунанд, зеро бемори бистарианд! Улуғзода рӯзи дигар боз маро ба ҳавлии Қорӣ Масеҳо фиристода таъкид карданд: Агар зарур бошад, хоки дарашонро бӯсед, вале иҷозати дидорбиниро ба даст оред.
Ман боз ба таги дари ҳавлии Тамҳид омадам ва ба наздикони шоир фаҳмондам, ки меҳмоне, ки ба дидори Тамҳид мушарраф шудан мехоҳад, бузургтарин адиби тоҷик, классики муосир Сотим Улуғзода аст, инро ба худи Қорӣ Масеҳо расонида имкони кай қабул карданашонро маълум кунетон. Сипас, хабар оварданд, ки фардо дар фалон соат биёем.
Вақте, ки рӯзи дигар ба таги дари ҳавлии Қорӣ Масеҳо расидем, Улуғзода истоданду даст болои дил ниҳода гуфтанд: дилам аз ғояти ҳаяҷон тап-тап мезанад.
Вақте, ки ба хонаи Қорӣ Масеҳо даромадем, пирамарди нурониеро дар пешгоҳи хона ба курсии бисёр мунаққаши шоҳона нашаста дидем. Ӯ ба инсони одӣ не, ба пайғамбар монанд буд. Он қадар аз сару рӯяш нур меборид, ки тасвир наметавон кард!
Баъди вохӯрдӣ ва ҳолпурсӣ ба мо дар кунҷи ин хона дар атрофи сандалӣ ҷой доданд.
Дар байн хомӯшӣ пайдо шуд. Бузургии ин устоди сухан он қадар таъсире дошт, ки ман худро чун мӯрчае дар назди фил ҳис мекардам ва сухане ба забон оварда наметавонистам. Хушбахтона Улуғзода як шеъри калони Тамҳидро аз ёд бо овози марғуладор бо як самимияти хос ба хондан сар карданд.
Вақте, ки шеър тамом шуд, Қорӣ Масеҳои бемадор даст ба дастмонакҳои тахти худ такя дода рост шуданд ва ба ҷониби Улуғзода шитофтанд, ки ба расми миннатдорӣ аз ҷабинашон бибӯсанд. Улуғзода бошанд аз ҷои худ хеста ба ҷониби Тамҳид давидан мехостанд, аммо пойҳои дарозашон дар даруни сандалии хурд дармонда буд.
Сипас ҳар ду классики зинда ҳамдигарро ба оғӯш гирифтанд ва аз чашмони ҳар ду ашки шашқатор мешорид.
Инро нависта чоп кардан даркор гуфта будам ман. Ман инро кайҳо навистаам, – гуфтанд Ортиқзода.
Сипас, касе омаду мавзӯи суҳбатамон дигар шуд ва ман тафсилоти ин вохӯриро пурсида натавонистам.
Ҳоло Улуғзода ҳам дар қайди ҳаёт нестанду Ортиқзода ҳам.
Тамҳид оиди вазъи замонааш дар як ғазалаш чунин байтҳо дорад:
Ҳарчанд хуррам аст гулистон, вале чӣ суд,
Гашта кунун нишемани чуғзу калоғҳо.
З-оҳанги дилнавоз хамӯшанд булбулон,
Боло гирифта қар-қари ғавғои зоғҳо.
Дилҳо шуда ба захми ситам хаста, эй табиб,
Ку марҳами илоҷ ба ин дарду доғҳо.
З-ин оҳи оташин, ки зи дил шӯъла баркашид,
То боми чарх бар шуда дуд аз димоғҳо.
Тамҳид гуфтае, ки ба дил дошт, гуфту рафт,
Шояд қабули халқ шавад ин балоғҳо.
Шодравон Раҳмонбердӣ Эгамбердиев, ки аз дӯстони Ҳабиб Юсуфӣ буду камина солҳои 1964-69 дар донишгоҳи Самарқанд ба шунидани маърӯзаҳои илмии ӯ шарафёб шудааст, нақл карда буд, ки ҳам нозирону ҳам душманони шахсии Тамҳид забон як мекунанд, ки ӯро кушанд. Хеле нороҳат буданд, ки чаро бо ин қадар азобҳои аз сар гузаронидааш умри дароз дида истодааст. Барои ин кор қотилеро бо маблағи калон киро мекунанд. Ба қотил мефаҳмонанд, ки Тамҳид иблис аст ва куштани чунин одам кори савоб мебошад.
Қотил дар даст ханҷари бараҳна ба ҳавлии Тамҳид медарояду зуд берун меояд ва ба онҳое, ки хабари марги Тамҳидро интизор буданд мегӯяд: Шумо ба ман гуфтед иблис, иблис… О ин одам пайғамбар аст! Ман пайғамбарро кушта наметавонам. Ва ханҷарро ба замин зада гурехта меравад.
Тамҳид ҳаёти пурхатари худро дар шеъре чунин баён мекунад:
Надида хотири осудае зи дасти рақибон,
Ба хоку хун чу шаҳиди ҷафо тапидаму рафтам.
Набуд як нафасе аз умр бе гумони хатарҳо,
Мисоли оҳуи ваҳшатгузин рамидаму рафтам.
Охирин шоири классики тоҷик Тамҳиди Фазоилчаман соли 1976 дар кулбаи фақиронаи худ дар гузари Ялангбеки Самарқанд дар синни 85-солаги аз олам даргузашт. Ман он вақт дар Душанбе мезистам. Ин хабарро нашунидаам, маълум, ки аз адибони тоҷик касе низ нашунидааст. Касе аз адибони тоҷик шарафёб нашудааст, ки як пои тобутӣ ӯро бардорад. Ҳукумат бошад назорат кардааст, ки дар маросими мотам, касе нутқ накунад. Вопасин классикро ҳамсояву ҳамгузарҳояш ба роҳи охирин гусел кадаанд.
Номи Тамҳидро аз справочники «Адибони Тоҷикистон» накобед. Классик дар справочник намеғунҷад. Чеҳра ва аъмоли Масеҳо он қадар бузург аст, ки дар ин мақола низ нағунҷид. Масалан, рӯзе як нафар узви Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон ба Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ як китоби дастхатро меорад барои фурӯш. Матншиносони ин пажуҳишгоҳ, ки хати зебои Тамҳидро мешинохтанд, ба ӯ ин ҳодисаро маълум кардаанд. Қори Масеҳо гуфта будааст, ки ин дастхати нодир танҳо дар байни ҳамон китобҳои ҳукумат сӯзонида буд. Ин одам ба ҳабсу бадарғаи Тамҳид ва сӯзондани китобҳои ӯ чӣ алоқае дорад? Чунин воқеаҳо тадқиқоти алоҳидаро мехоҳанд.
Бо вафоти Тамҳид ҳунари хаттотии хушнависии тоҷикӣ низ мурд. Зеро ӯ охирин шогирди хаттоти машҳур Мирмуҳаммади Зарринқалам буд.
Адаш ИСТАД
