Охирин шанбеи моҳи июл барои адабиёти олам рӯзи сангине буд. Дар ин рӯз Владимир Войнович-адиби шуҳратёри рус ва ҳамватани мо дар 85-умин баҳори умр тарки олам кард. Метавон гуфт, ки на танҳо адабиёти рус, балки адабиёти ҷаҳон талафоти гарон дод. Рӯзноманигор Виктор Давидов аз аввалинҳо шуда ин хабарроо расонаӣ кард ва дар саҳифаи худ дар Фейсбук навиишт, ки адиби маъруф бар асари сактаи қалб фавтид.
Владимир Войнович зодаи шаҳри Душанбе ва фарзанди касе буд, ки дар рушди матбуоти даврони пуртаҳлуқаи Тоҷикистони Шӯравӣ саҳми арзанда гузоштааст. Ин ҷумла аз ӯст: “Танҳо баъди солиёни дароз зиндагонӣ кардан ҷиддан ба дарки ин воқеъият мерасӣ, ки умр дар ҳақиқат кӯтоҳ аст”.
Нависандаи диссидент
Сивуҳашт сол пеш, дар яке аз рӯзҳои моҳи июл, аниқтараш 17-уми июли соли 1981 дар кулбаи ғарибии худ дар шаҳри Мюнхени Олмон ба унвони сарвари вақти Шӯравӣ Леонид Брежнев, ки варо барои асарҳои зидди сиёсати коммунистиаш аз ватан беватан ва аз ҳуқуқи шаҳрвандӣ маҳрум сохта буд, номае навишт ва пешгӯӣ кард, ки замоне на танҳо ин фармон, балки ҳамаи фармонҳои зиддиинсонии ӯ лағв хоҳанд шуд ва хонандагонаш омодаи он хоҳанд буд, ки ба хотири пӯшиши камбуди коғаз бист кило аз китобҳову асарҳои Брежневро биспоранд, то як китоби ӯ дар бораи сарбози обрӯманд Чонкинро ба даст оранд. Ин аст матни он нома:
Ҷаноби Брежнев!
Шумо фаъолияти маро ноҳақона хеле баланд арзёбӣ кардед. Ман обрӯи давлати Шӯравиро нарезондаам. Ба шарофати роҳбаронаш ва шахсан ҳиссаи шумо давлати Шӯрасвӣ ягон обрӯе надорад. Аз ин рӯ адолат он буд, ки Шумо худро аз ҳақи шаҳрвандӣ маҳрум мекардед.
Ман фармони Шуморо эътироф намекунам ва онро на бештар аз як зоеъоти коғазии бефоида меҳисобам. Он аз нигоҳи ҳуқуқӣ комилан зиддиқонунист, аммо амалан ман нависандаи рус ва шаҳрванди он будам, ҳастам ва то охири умр ва ҳатто баъди он ҳам мемонам.
Ман чун як нафаре, ки ба оянда басо хушбинам, шаке надорам, ки дар ин кӯтоҳмуддат ҳамаи фармонҳои Шумо, ки ватани фақири моро аз сарватҳои фарҳангии он маҳрум намуданд, лағв хоҳанд шуд. Аммо хушбинии ман барои эътиқод ба бартарафсозии камбуди коғаз кофӣ нест. Ва ба хонандагони ман лозим меояд, ки бисткилоӣ асарҳои шуморо супоранд, то як китоб дар бораи сарбоз Чонкинро ба даст оранд».
17 июли 1981, Мюнхен.
Барои амалӣ шудани ин пешбинӣ ва ин орзу ҳамагӣ каме бештар аз як сол лозим шуд. Леонид Брежнев, ки як абарқудрати оламро муддати 18 сол гоҳ бемору гоҳ солим сарварӣ мекард, моҳи ноябри соли 1982 тарки олам кард ва дар як муддати хеле кӯтоҳ бисёре аз дастуру фармонҳои ӯ лағв шуданд. Бо гузашти як даҳсола Иттиҳоди Шӯравии қудратманд низ аз ҳам пош хӯрд, Войнович ба Ватан баргашт, ҳақи шаҳрвандии худро дубора барқарор кард. Китобҳое, ки қаблан чопашон мамнуъ буданд, борҳо нашр шуданд ва повесту романҳои навашро ҳам навишт. Вале дар Русияи аз бори сиёсатҳои коммунистӣ раҳошуда низ то ба охир вай бегона монд. Борҳо ба сиёсатҳои путинии кишвар эътироз карда буду унвонии сарвар нома навишта. Ва охирин эътирози вай ба забти Қрим буд. Номаи адибон ва фарҳангиёнро дар мавриди Қрим ва умумман рӯйдодҳои Украина маҳз ӯ ва ҳунарманди обрӯманд Лия Ахеджакова имзо накарданд. Войнович то охирин лаҳазоти умр зидди забти Қрим аз ҷониби Русия буд.
Ва боз ҳам ӯ буд, ки замоне навишт: Иттиҳоди Шӯравӣ барҳам хӯрд, вале одами шӯравӣ боз дурудароз зиндагонӣ хоҳад кард. Яқинан, адиби номвар хӯи ғуломиву бардагии инсони шӯравиро дар назар дошт, ки ҳарчанд кишваре бо исми СССР аз миён рафт, вале одамони он боқӣ монданд ва солҳо лозим, ки мафкураи тангу тор ва хӯи ғуломӣ инсонҳои шӯравиро тарк кунад. Ва боре мушоҳида кард, ки «бо ғарбиён баҳс кардан комилан ҷолиб нест. Одами ғарбӣ чун мебинад, ки андешаи шахсии ҳамсуҳбаташ барои ӯ хеле арзишманд аст, омода аст худи ҳамон замон онро бипазирад, чизе ки дар мо буда наметавонад».
Кӣ буд Войнович?
Владимир Войнович 26 сентябри соли 1932 дар шаҳри Душанбе дар оилаи журналист ва котиби масъули рӯзномаи «Коммунист Таджикистана» ва муҳаррири рӯзномаи вилоятии «Рабочий Ходжента» Николай Павлович Войнович ба дунё омадааст. Гузаштагонаш аз сулолаи ашрофзодагони серб буда, аслан дар шаҳраки Новозибкови губернияи Чернигов, ки ҳоло вилояти Брянск мебошад, мезистаанд.
Тири хунини тройка Николай Павловичро ҳам ба нишон гирифт ва соли 1936 чун аксари рушанфикрони замон падари ӯ низ гирифтори туҳмату буҳтон қарор гирифт ва зиндонӣ шуд. Баъди озодӣ ба сафи артиш даъват шуд, ки ба хати пеши ҷабҳа фиристоданд. Охирҳои соли 1941 дар ҷанг захмӣ гашт ва ба ақибгоҳ фиристода шуд.
Баъди ҳабси падараш Владимир Войнович бо модар ва бобою бибияш дар шаҳри Ленинобод (ҳозира Хуҷанд) мезистанд. Вақте падараш озод шуд, онҳо ба Запороже, ба хонаи хоҳари ӯ баргаштанд. Моҳи августи соли 1941 якҷо бо модараш ба деҳаи Северо-Восточнии ноҳияи Ипатови кишвари Ставропол интиқол дода шуданд. Баъди он ки фашистон дар ҳамлаҳои худ муваффақ ба пешрафт шуданд, лозим омад онҳо дубора ба дохилтари кишвар, ба вилояти Куйбишев фиристода шаванд.
Мутолиаи тарҷумаи ҳоли ин хонавода гувоҳ аст, ки он солҳо саргардониҳои зиёде насибашон шудааст. Аз маҳалле ба маҳалли дигар, аз вилояте ба вилояти дигар, гоҳ дар шаҳр зиставу гоҳ дар русто ва гоҳи дигар сокини пойтахти кишвар будаанд. Замони ҷанг саргардониҳои мардум беш аз ҳар вақти дигар буданд ва ин ба хонаводаи Войнович низ бетаъсир намонд. Аммо чизе, ки аз он метавонист шукрона кунад, боқӣ намондани доғи сиёҳ дар парвандаи ӯ буд. Яъне, падараш бо вуҷуди он ки дар солҳои табъиди тройка ҳабс шуда буд, вале тамғаи «душмани халқ» дар номаш надошт. Аз сӯи дигар дар майдони ҷанг ҳам корномаҳои хотирмон дошт, ки барои зиндагии шарафмандонаи худу пайвандонаш роҳ мекушод.
Владимир аз соли 1950, ки ба сафи артиш даъват шуд, шеър менавишт ва аввалин чакидаҳои хомаашро дар нашрияи ҳарбӣ ба чоп мерасонд. Соли 1951 оилаи онҳо ба Керч кӯчид ва падараш дар газетаи «Керченский рабочий» ба кор даромад. Баъди хатми хизмати ҳарбӣ ба назди падару модараш баргашт ва танҳо ҳамон вақт имкон ёфт синфи даҳумро хатм кунад ва соҳиби номаи камол шавад.
Солҳои 1956 то 1959 дар институти адабиёт ва Донишкадаи омӯзгории Маскав таҳсил кард. Баъдан ба заминҳои навкорами Қазоқистон сафарбар гардид ва аввалин асари насрии худро эҷод намуд. Соли 1960 муҳаррири барномаҳо дар радио буд.
Соли 1962 ба узвияти Иттиҳоди нависандагони СССР қабул шуд. Таронаҳояш дар мавзуъҳои гуногун зуд машҳур шуданд. Повести ӯ бо номи «Мо ин ҷо зиндагонӣ мекунем», ки соли 1961 дар маҷаллаи «Новий мир» чоп шуд, барояш шуҳрати нависандагӣ овард.
Баъди ин Войнович ҷиддан даст ба насрнависӣ зад. Қисми авали романи вай «Ҳаёти ғайримуқаррарии сарбоз Иван Чонкин» аввалин маротиба бидуни иҷозаи муаллиф соли 1969 дар Франкфурти лаби Майн чоп шуд ва соли 1975 дар Порис матни комили он рӯи чопро дид.
Аммо баъдан барои андешаи мvстақилонааш дар рӯйхати сиёҳи КГБ уфтод ва соли 1974 аз сафи Иттиҳоди нависандагони СССР хориҷ карда шуд. Борҳо барои суҳбат ба идораи хадамоти ҷосусии мамлакат даъват карда шуда, пешниҳод карданд, ки бо шартҳои барои онҳо қобили қабул асарҳояшро дар дохили кишвар интишор диҳад. Ҳатто дар мулоқоти дуввуми вай бо кормандони хадамоти бехатарӣ заҳролуд карда шуд, ки баъдан дар рӯзгораш таъсири амиқ гузошт. Баъди ин вай бо номаи кушода ба Юрий Андропов муроҷиат намуд ва ин лаҳзаро баъдтар дар повести «Дело No 34840» ба тафсил навишт.
Ҳамчуноне болотар ишора кардем, моҳи декабри соли 1980 Войновичро аз Иттиҳоди Шӯравӣ пеш карданд ва як сол баъд бо қарори Шӯрои Олии СССР аз ҳуқуқи шаҳрвандӣ низ маҳрум намуданд.
Муддати 12 соли оянда дар Олмони Федерол ва ИМА зист, бо радиостансияи «Озодӣ» ҳамкорӣ намуд. Соли 1990 ҳуқуқи шаҳрвандиаш барқарор карда шуд ва ӯ ба СССР баргашт. Баъди пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ гузинаи матни гимни Русияро ба озмун ироа кард, ки басо танзомез буд. Войнович ҳамчунин рассомӣ ҳам мекард ва аввалин намоиши расмҳои ӯ 5 ноябри соли 1966 дар Маскав баргузор шуда буд.
Ҳаёти хонаводагии адиби маъруф низ ҷолиб аст. Вай дар умри худ се маротиба хонадор шудааст. Аввал бо Валентина Василевна Войнович зистааст ва аз ӯ як писару як духтар доштааст. Духтараш Марина соли 2006 дар синни 48-солагӣ аз олам даргузаштааст ва писараш Павел дар ҳаёт аст. Соли 1964 бо Ирина Даниловна Войнович издивоҷ кардааст, ки пеш аз ӯ зани нависандаи самарқандитабори Русия Комил Икромов будааст. Аз ӯ духтаре дорад бо номи Олга, ки ҳоло дар Олмон як нависандаи шуҳратёфта аст.
Ҳамсари сеюмаш Светлана Яковлевна Колесниченко мебошад, ки пештар зани журналист Томас Анатолевич Колесниченко будааст.
Владимир Войнович адиби ҷасур буд ва новобаста ба ҳар сиёсат мавқеъи шаҳрвандии худро оид ба ин ё он рӯйдод баён медошт. Охирин бор аз миёни ҳама арбобони санъату фарҳанг ва адабиёти рус нисбат ба қарори додгоҳи Русия оид ба Надежда Савченко маҳз ӯ ва Лия Ахеджакова эътироз карда буданд.
Владимир Войнович соҳиби мукофоти Академияи санъати Бавария, хазинаи «Знамя», «Триумф», мукофоти давлатии Федератсияи Русия барои романи «Монументалная пропаганда» ва ҷоизаи А.Д.Сахаров «Барои ҷасорати шаҳрвандии нависанда» мебошад. Мукофоти давлатиро соли 2001 аз дасти В.Путин гирифтааст.
Ва ин чанд сатр аз гуфтаҳои адиби маъруф:
Модарбузурги ман одами хаёлпараст аст ва бисёр вақт ҳарфҳое мегуфт, ки бовар карданашон аслан имкон надошт. Ҳатто боре гуфта буд, ки замоне вай духтараки хурдакаке буд…
****
Одаме, ки ватани худро фурӯхт, ватани бегонаро низ ҳатман хоҳад фурӯхт.
****
Он коре, ки худи шумо метавонед анҷом диҳед, ба дигаре бовар накунед ва кореро, ки дигарон метавонанд бикунанд, ба уҳда нагиред.
****
Гирдиҳамоӣ ин чорабиниест, ки одамони зиёде ҷамъ меоянд ва гуруҳе он чиро мегӯянд, ки фикр намекунанд ва гуруҳе ба чизе меандешанд, ки намегӯянд.
****
Дар бораи оқибатҳо андешидан кори ноумедкунандаест, чун онҳо пешгӯинашавандаанд.
****
– Аммо чун шумо китоб намехонед…
– То синфи ҳафтум хондам. Баъд сар шуд: ишқи аввал, ҳомиладории аввал, аввалин исқоти ҳамл ва дигар фурсате барои китоб ҳам набуд…
Б.Шафеъ
