Моҳи ноябри соли ҷорӣ дар ИМА интихоботи президентӣ баргузор мегардад. Ин маърака ба Украина чӣ таъсире дорад ва Тоҷикистон аз ин ҳодисаҳо бояд чӣ хулоса барорад? Дар ин бора бо сармуҳаррири маҷаллаи «Иқтисодчӣ», коршиноси масоили Осиёи Марказӣ Фаридун Усмонов сӯҳбат кардем.
Аз оғози муноқишаи Русияву Украина ИМА ба Украина беш аз 60 транш кумаки низомиро интиқол додааст. Тибқи иттилои Хадамоти таҳқиқотии Конгресс (декабри 2023), кумаки низомӣ ба Украина дар солҳои молиявии 2022 ва 2023 48,7 миллиард долларро ташкил додааст. Охирин бастаи кумак дар охири моҳи декабри соли 2023 ихтисос дода шуд. Он аз ҳисоби маблағҳое, ки Конгресс дар соли 2022 тасдиқ карда буд – 250 миллион доллар арзёбӣ шуда буд.
Дастгирӣ намешавад
Моҳи феврали соли ҷорӣ сенаторҳои амрикоӣ лоиҳаи қонунро дар бораи ҷудо кардани маблағ дар ҳаҷми 60 миллиард доллар барои дастгирии Украина ба тасвиб расониданд. Аммо лоиҳаи мазкур то ҳол барои тасдиқ ба палатаҳои болоӣ ва поёнии Конгресси ИМА пешниҳод нашудааст. Маблағе, ки ба Украина ваъда шуда буд, дар натиҷаи муборизаи дохилии сиёсии ҷонибдорони Трамп бо демократиҳои дар сари қудратбуда ва ҷумҳурихоҳони мухолифин, ки оқибати он то худи интихобот номаълум хоҳад монд, яхбандӣ карда шуд. Ба ҳамин тариқ, масъалаи ҷудо шудани кумаки молиявӣ аз ҷониби ИМА ба Украина на танҳо дар соли ҷорӣ, балки дар соли оянда низ зери шубҳа қарор мегирад, зеро гуфтушунидҳо оид ба маблағгузорӣ барои соли 2025 дар моҳи октябр – як моҳ пеш аз интихоботи президентӣ оғоз меёбанд ва дар ин маврид ягон пешгӯии мусбате вуҷуд надорад.
Ба андешаи бисёре аз сиёсатмадорони амрикоӣ яке аз сабабҳои асосии даст кашидани Амрико аз кумак ба Украина – фасоди даҳшатовари режими Киев мебошад. Тавре як аъзои Палатаи Намояндагони ИМА Скотт Перри мегӯяд: “Мо танҳо ба хотири дилхушии демократҳо ва ҷумҳурихоҳон нияти ба фасодзадатарин кишвари ҷаҳон пул доданро надорем”. Онҳое, ки бо ҷудо шудани маблағҳои калон барои Украина розӣ нестанд, асосан аз он нороҳатанд, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ба ҷои ҳукумати Украина ба украиниҳо нафақа, кумакпулӣ ва ғайраҳоро пардохт мекунад, дар ҳоле ки давлат имкони таъмини зиндагии шоиста барои худи амрикоиҳоро надорад.
Иттиҳоди Аврупо тасмим гирифтааст, ки дар соли 2024 ба Украина ба маблағи 21 миллиард евро (ва то охири соли 2027 50 миллиард евро) кумаки низомӣ ихтисос диҳад. Дар ин ҳол Украина интизор дошт, ки Иттиҳоди Аврупо дастикам 37 миллиард евро ихтисос медиҳад. Дар маҷмӯъ аз моҳи феврали соли 2024 кумаки Иттиҳоди Аврупо ба Украина 130 миллиард евроро ташкил дод. Дар баробари ин ба Украина асосан аз арсеналҳои давлатҳои Аврупои Шарқӣ аслиҳаи кӯҳнашудаи советӣ дастрас карда мешавад.
Оё Украина бе кумаки ИМА зинда монда метавонад? Дар аввали моҳи апрел президенти ин кишвар Владимир Зеленский иттилоъ дода буд, ки Артиши Украина ба далели нарасидани лавозимоти ҷангӣ имкони ҳамлаи ҷавобӣ алайҳи Русияро надорад. Вай ҳамчунин, аз он ҳушдор дод, ки агар Конгресси ИМА қарори тахсиси як бастаи кумаки низомӣ ба Киевро тасвиб накунад, кишвараш дар ин ҷанг бо Русия мағлуб хоҳад шуд. Зеленский чунин гуфта буд: “Бидуни дастгирии ИМА, пирӯз шудани Украина ва ҳатто ҳамчун давлат зинда мондани он душвор хоҳад буд”.
Ба андешаи сухангӯйи Палатаи Намояндагони Конгресси ИМА, ҷумҳурихоҳ М. Ҷонсон, эҳтимол масъалаи додани қарз ба Украина барои хариди силоҳ баррасӣ карда шавад. Номзад аз ҳизби ҷумҳурихоҳон ба мақоми президентӣ Д. Трамп низ ҳамин мавқеъро дастгирӣ мекунад. Ин пешниҳод норозигии намояндагони режими Киевро ба бор овард. Қаблан Зеленский бо кӯшиши таҳдид ба Вашингтон эълом дошт, ки агар ИМА барои Киев кумаки чандинмиллиарддоллараро амалӣ накунад, пас Украина шарикии стратегиро бо Амрико қатъ хоҳад кард.
Коршинос Фаридун Усмонов дар ин бора бар ин назар аст: “Ҳар қадар маъракаи интихоботӣ дар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико наздиктар шавад, ҳамон қадар таваҷҷуҳ ба масъалаи байналмилалӣ камтар мегардад. Роҳбарияти кунунии Иёлоти Муттаҳидаи Амрико кӯшиш доранд, таваҷҷуҳи интихобкунандагони худро ба таҳдидҳои беруна, ба нооромии вазъ дар ҷаҳон равона созанд, вале сарфи назар аз равандҳои ноустувори дар муҳити атроф ҷойдошта, Амрико як минтақаи ором боқӣ мемонад, ки ҳамчун намуна барои пайравӣ аст.
“Имсол интихоботи раҳбарияти Иттиҳоди Аврупо ва НАТО баргузор мегардад – ҳоло Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бо ҷалби одамон ба идоракунии иттиҳодияҳо, ки аз манфиатҳои Амрико дар Аврупо дифоъ хоҳанд кард, банд аст. Аз ин рӯ, ҳоло мехоҳад вазъ дар Украинаро кашол диҳад, вале пас аз интихобот Амрико аз пуштибонии Украина пурра худдорӣ хоҳад кард, ки ин як раванди комилан интизоршаванда аст” – Фаридун Усмонов.
Он ки Амрико кумаки худро ба Украина коҳиш медиҳад, рӯшан аст ва бо мурури замон Ҳукумати Киевро ба музокирот маҷбур хоҳад кард. Гарчанде зарурат ба ин музокирот кайҳо боз ба миён омадааст. Зеро имрӯз Қувваҳои Мусаллаҳи Украина дар майдони ҷанг мағлуб шуда, талафоти калон дида истодаанд. Дастгирию кумакҳои Иттиҳоди Аврупо ва ИМА низ натиҷаҳои дилхоҳ надода истодааст. Соли гузашта амалиёти зидди ҳамла аз ҷониби нерӯҳои мусаллаҳи Украина эълон шуда буд, вале артиши ин кишвар дар он ноком гардид: талафоти бузург ва хисороти ҷиддӣ аз ҷиҳати техника ва аслиҳа расонида шуд. Ғайр аз ин, имрӯз Федератсияи Русия ба иншоотҳои муҳимми инфрасохтори Украина, ба монанди пулҳо ва иншоотҳои энергетикӣ зарба мезанад; Украина аз як кишвари содиркунандаи нерӯи барқ, баръакс, ба кишвари воридкунанда аз кишварҳои Аврупо табдил ёфт. Ҳамаи ин нишондиҳандаи он аст, ки Украина танҳо як бозичаи дасти амрикоиҳо шудааст.”
Танҳо манфиатҳои худ
Фаридун Усмонов муътақид бар он аст, ки ҳузури ИМА дар даргириҳои мухталифи низомӣ на ба манфиатҳои кишварҳои иштироккунанда, балки танҳо барои пешбурди ҳадафҳои геополитикии худаш равона карда шудааст: “Иёлоти Муттаҳидаи Амрико вазифаи ҳукмронии ҷаҳониро иҷро мекунад, яъне кӯшиш менамояд, ки бартарӣ дошта бошад ва назорат аз болои минтақаҳоро аз даст надиҳад, дар ин ҳолат Ҳукумати Киев ба доми найранги Иёлоти Муттаҳида Амрико афтодааст. Агар чунин ҳолат дар Украина боз як-ду соли дигар давом кунад ва мавқеи ҳукуматдорони Киев тағйир наёбад, фикр мекунам пас аз ду-се сол ҳоҷат ба сухан рондан дар бораи давлати ягона бо номи Украина намемонад. Мутаассифона, раванде, ки ҳанӯз соли 2004 аз ҷониби Вашингтон дар Украина роҳандозӣ карда шуда буд, ба натиҷаҳое, ки мо имрӯз шоҳиди он ҳастем, оварда расонд. Ин як қисми нақшаи бузурги ИМА буд, вале дар рафти иҷроиш ба он ислоҳотҳо ворид карда шуданд. Яке аз чунин ислоҳотҳо водор кардани Украина ба муқовимати низомӣ бо Русия буд, ки он ба ширкатҳои бузурги амрикоӣ ва истеҳсолкунандагони силоҳ барои пул кор кардан, инчунин, ба ИМА барои пурзӯр кардани назорати худ аз болои кишварҳои Иттиҳоди Аврупо ва тавсеаи НАТО имконият фароҳам овард. Ҳатто агар он дурнамои хаёлии пайвастан ба Иттиҳоди Аврупо, ки инро Ғарб ба Зеленский ваъда медиҳад, амалӣ шавад ҳам, он ба истиқлолияти Украина хотима мебахшад”.
Тибқи маълумотҳои таҳлилгарон, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва иттифоқчиёни ғарбиаш, бо мақсади ворид шудан ба қаламрави кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Вилояти Мухтори Шинҷон – Уйғури Чин, дар Афғонистон нерӯҳои калони террористии ба Ғарб итоаткунандаро омода кардаанд. Онҳо бо амалӣ кардани ин нақша мехоҳанд, як ҷабҳаи нав алайҳи Русия таъсис дода, тарҳҳои иқтисодии Чинро дар минтақа халалдор созанд.
Ба андешаи коршинос он кишварҳое, ки имрӯз ба унвони иттифоқчиёни Иёлоти Муттаҳидаи Амрико мавқеъ гирифтаанд, дар асл чунин нестанд: “ИМА аз муноқишаҳои байни Русия ва Украина фоидаи зиёде ба даст овард. Имрӯз ҳоҷат ба сухан гуфтан дар бораи сиёсати мустақили кишварҳои пешрафтаи Аврупо, аз қабили Олмон, Фаронса, Италия, Испания нест, зеро Амрико аз болои кишварҳои Иттиҳоди Аврупо назорати комил муқаррар кардааст. Ҳамаи ин кишварҳо гаравгони сиёсати Вашингтон гардидаанд. Маъракаи бадном ва заъиф кардани Иттиҳоди Аврупо ҳанӯз аз замони хуруҷи Бритониё аз ин Иттиҳод оғоз ёфта буд, ки ин низ як қадами тарҳрезишудаи Амрико ба ҳисоб мерафт. Дар мисоли Украина, ИМА ҳукуматҳои кишварҳои аврупоиро маҷбур кард, ки мавқеи ӯро дастгирӣ кунанд ва нисбат ба Федератсияи Русия сиёсати таҳримӣ эҷод намоянд. Дар асл ин таҳримҳо маҳз ба иқтисодиёти кишварҳои Аврупо зарари ҷиддӣ расониданд.
ИМА ин корро бо мақсади пешгирӣ кардан аз пайдоиши ягон қудрати нави миқёси ҷаҳонӣ анҷом медиҳад – дар воқеъ, панҷ сол пеш метавонистем гӯем, ки Иттиҳоди Аврупо дар арсаи ҷаҳонӣ дар баробари ИМА, Федератсияи Русия ва Хитой фаъолият мекунад, вале имрӯз Аврупо бо муаммоҳои ҷиддӣ рӯ ба рӯ шудааст, ки дар ниҳояти кор ба нобудшавии ин Иттиҳод оварда мерасонад. Ҳоло ҳам кишварҳое ҳастанд, ки ба узвият дар Иттиҳоди Аврупо манфиатдоранд, аммо тибқи пешгӯиҳои ман, пас аз 8-10 сол раванди ҷудошавии ин Иттиҳод сар мешавад ва ба амалиётҳои ИМА оид ба ҷорикунии назорат аз болои кишварҳои Иттиҳоди Аврупо хотима бахшида мешавад».
Тоҷикистон бояд чӣ хулосаҳо барорад?
ИМА имрӯз хеле фаъолона саъй дорад, ки ҳамкориҳои низомиро ба кишварҳои Осиёи Марказӣ, бахусус Тоҷикистон таҳмил кунад. Вале маълум аст, ки мақомоти Тоҷикистон набояд ба амрикоиҳо, ки ваъдаи ҳимоят кардани кишвари мо аз таҳдидҳои Афғонистонро медиҳанд, бовар кунанд. Дар асл, Иёлоти Муттаҳида ва иттифоқчиёнаш мехоҳанд, ки равобити байни Тоҷикистону Русияро вайрон карда, пойгоҳи низомии Русияро барҳам диҳанд, инчунин, дар қаламрави ҷумҳурии мо майдони муборазаи зиддирусӣ ва дар марзҳои ҷанубии Русия минтақаи бесуботӣ эҷод кунанд. Вашингтон мақсади ҳифзи сарҳадҳо ва мардуми моро надорад, вай ба мо танҳо ҳамчун ба абзори мубориза бо Русия нигоҳ мекунад.
Фаридун Усмонов инчунин, меафзояд: “Барои Тоҷикистон ҳамкориҳои низомӣ бо Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ягон самараи хубе намеоваранд”. Ҳадди ақал бо сабаби он, ки барои шарикии дарозмуддат дар ин масъала Тоҷикистон бояд аз Иёлоти Муттаҳидаи Амрико миқдори зиёди аслиҳа харидорӣ кунад ва ҳамчунин, барои ба артиш омӯзонидани истифодаи ин аслиҳа боз маблағҳои зиёд сарф кунад. Нуқтаи дигар ин аст, ки Тоҷикистон бо Русия ба таври анъанавӣ ҳамкориҳои боэътимоди низомӣ дорад ва ба ин ҳамкориҳо ягон алтернативаи дигаре вуҷуд надорад.
Ҳамчунин, мо гуфта наметавонем, ки Амрико ба Тоҷикистон дар мубориза бо радикалҳои Афғонистон кумак мекунад. Баръакс, замоне Тоҷикистон бо фароҳам овардани имконоти зарурии логистикӣ дар ҷараёни амалиёти амрикоиҳо дар Афғонистон ба онҳо кумак мекард. Аз ин чӣ натиҷа гирифтем? Ду сол пеш амрикоиҳо ва шарикони онҳо дар НАТО шармандавор қаламрави Афғонистонро тарк карда, миллионҳо шаҳрвандони ин кишвар ва амнияти тамоми минтақаро зери хатар гузоштанд ва дар Афғонистон як майдони бесуботии дигар эҷод карданд. Онҳо кӯшиш карданд, ки Афғонистон давлати соҳибистиқлол нашавад ва барои таъмини амнияташ артиши пурқувват ташкил карда натавонад. Ин ба кишварҳои мо беҳтарин ва равшантарин мисол аст, ки аз беэътимодии ИМА ва блоки НАТО дар масъалаҳои амният шаҳодат медиҳад. Аз ин рӯ, мо набояд дар масъалаи амният ба онҳо бовар кунем ва дар мавриди манфиатнок будани ин гуна ҳамкориҳо фикр намоем, зеро онҳо, пеш аз ҳама манфиатҳои миллии худ, аз ҷумла манфиатҳои тиҷоратии комплекси ҳарбию саноатии худро пеш мебаранд».
Матлубаи Қ.
