Кумитаи корҳои хориҷии парлумони Бритониё гузоришеро дар бораи авзоъ дар кишварҳои Осиёи Марказӣ нашр кард. Дар ин гузориш тавсияҳои амалӣ оварда шудаанд, ки дар ҷаласаи навбатии “Осиёи Марказӣ 5+1” дар соли 2025 истифода хоҳанд шуд.
Яке аз паёмҳои асосии гузориш аз фаъол гардидани Бритониёи Кабир дар минтақа бо мақсади муқовимат бо Русия ва коҳиш додани нуфузи он иборат буд.
“Бритониёи Кабир дар минтақаи мо “бозингари нав” нест. Сиёсати мустамликадории Британияи Кабир, ки он дар Ҳиндустон ифода ёфтааст, то имрӯз дар минтақаи мо осори фаромӯшнашавандае гузоштааст. Мушкилоти имрӯза дар муносибатҳои байни Ҳиндустон, Покистон ва Афғонистон аз замони ҳузури бритониёиҳо дар ин минтақа оғоз ёфтааст”, – мегӯяд Фаридун Усмонов – коршиноси масоили Осиёи Марказӣ ва сармуҳаррири маҷаллаи “Иқтисодчӣ”.
“Кишварҳо дар дар чорроҳа (дар ҳолати номуайянӣ)“
Рӯзи 14-уми ноябр гузориши “Кишварҳо дар чорроҳа (дар ҳолати номуайянӣ): иштироки Бритониёи Кабир дар Осиёи Марказӣ” нашр гардид. Ин гузориш ҷанбаъҳои зиёдеро дар бар мегирад. Барои мисол, дар он интиқод аз “шарикӣ дар ғорати иқтисодиёти кишварҳои Осиёи Марказӣ аз ҷониби табақаҳои болоии (элитаи) кишварҳо” ҷой дорад. Чунин умумикунонии тамоми кишварҳо нишон медиҳад, ки Британияи Кабир дар бораи вазъи воқеии корҳо дар ин кишварҳо маълумот надорад.
Ҷанбаи дигар интиқод аз нақзи ҳуқуқи башар аст. Зимнан, дар раддабандии “People Power Under Attack 2023” – и Алянси ҷаҳонии ҷомеаи шаҳрвандӣ CIVICUS, Тоҷикистон ва Туркманистон ҳамчун “кишварҳои пӯшидатарин” дар минтақаи Аврупо ва Осиёи Марказӣ ном бурда шудаанд.
Дар ин гузориш интиқод аз озодиҳои мазҳабӣ низ қайд гардидааст. Кумита низ даъват мекунад, ки “монеаҳои назаррасро дар минтақа набояд нодида гирифт, бахусус он монеаҳое, ки ба нақзи ҳуқуқи башар аз ҷониби ҳукуматҳо алоқамандӣ доранд”. Ба андешаи муаллифони гузориш, бояд масъалаи беҳбудии зиндагии мардуми минтақа ва ҳимояти демократия дар маркази таваҷҷуҳ (дар мадди аввал) қарор дошта бошад.
Илова бар ин, дар гузориш мавзӯи канорагирии Русия аз таҳримҳо тавассути кишварҳои Осиёи Марказӣ зикр шудааст. Дар гузориш аз ҳукумат даъват шудааст, ки бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ҷиҳати коҳиш додани вобастагии иқтисодиёти ин кишварҳо аз Русия дар ояндаи дарозмуҳлат ва миёнамуҳлат ҳамкорӣ кунад ва барои субъектҳое, ки аз таҳримҳо канорагирӣ мекунанд, имкониятҳоро маҳдуд намоянд.
Ҳузури Бритониёи Кабир дар Осиё
Лондон барномаи Chevening-ро дар Осиёи Марказӣ амалӣ мегардонад, ки тибқи он “пешвоёни ҷавон” дар Бритониё таҳсилоти олӣ гирифта, пас аз баргаштан ба Ватан дар мақомотҳои давлатӣ мансабҳои баландро ишғол карда метавонанд. Соли 2022 22 нафар, дар соли 2023 аллакай 31 нафар «мутахассисон» тайёр карда шуданд ва дар нақша аст, ки то соли 2025 шумори онҳо ба 40 нафар расонида шавад.
Фаридун Усмонов, коршиноси масоили Осиёи Марказӣ ва сармуҳаррири маҷаллаи “Иқтисодчӣ” қайд мекунад, ки дар Осиёи Марказӣ фазои ягона вуҷуд надорад: “Вақтҳои охир вохӯриҳо дар формати “Осиёи Марказӣ +1” бо иштироки кишварҳои гуногун зуд-зуд баргузор мегарданд. Аммо дар асл чунин фазои ягонаи сиёсӣ ё иқтисодии «Осиёи Марказӣ» вуҷуд надорад. Панҷ кишвари Осиёи Марказӣ ҳатто дар доираи ИДМ, СҲШ ва Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё робитаҳои наздики иқтисодӣ ва сиёсӣ надоранд. Ҳамкориҳои асосӣ дар формати муносибатҳои дуҷониба сурат мегиранд.
Мулоқотҳое, ки дар формати С5+1 баргузор мегарданд, ба рушди муносибатҳои иқтисодӣ нигаронида нашудаанд. Диққати асосӣ ба рӯзномаи сиёсӣ дода мешавад. Агар дар бораи мулоқоти C5+1 бо Британияи Кабир сухан ронем, аз раванди ҳанӯз нотамомшудаи Brexit ёдовар шуданамон бамаврид аст. Британияи Кабир, ки дар оғози соли 2020 Иттиҳоди Аврупоро тарк карда, ба тақдири худ такя карда буд, имрӯз кӯшиш дорад, сиёсати нави худро бо кишварҳои гуногун ба роҳ монад.
Таърих се ҷанги Афғонистону Бритониёро дар ёд дорад. Бритониёиҳо, ки аз ҷиҳати аслиҳа ва техника аз афғонҳо бартарӣ доштанд, дар набардҳо пирӯз мешуданд, вале дар ниҳоят ҳамеша Афғонистон пирӯз буд. Ҷанги чаҳоруми “эълоннашуда” низ дар асри 21 бо ҳамин натиҷа анҷом ёфт”.
Бритониё тавассути Шӯрои Бритониё, ки барномаҳои Creative Spark ва Creative Central Asia-ро маблағгузорӣ мекунад, дар Осиёи Марказӣ сиёсати “қудрати нарм”-ро пеш мебарад. Шарикони ин барномаҳо 60 донишгоҳ мебошанд ва теъдоди умумии иштирокчиён аз 65 ҳазор нафар гузаштааст.
Дар пасманзари воқеиятҳои таърихӣ саволе ба миён меояд, ки оё имрӯз барои Тоҷикистон ба роҳ мондани робитаҳои наздик бо Бритониёи Кабир муҳим аст ё не? Фаридун Усмонов бар ин назар аст, ки сиёсати умумии Британияи Кабир нисбат ба минтақаи мо дар 100 соли охир қариб ки тағйир наёфтааст: «Ҳанӯзам ба минтақаи мо назарбаландона нигоҳ мекунанд. Ба унвони раҳбарони кишварҳои мо насиҳатҳо садо медиҳанд, онҳоро ба авторитаризм ва набудани демократия айбдор менамоянд. Ин сиёсати стандартҳои дугона аст. Ғарб натоиҷи ҳузураш дар Ироқ, Афғонистон, Сурия, Либия, Фаластин ва даҳҳо кишвари дигарро пай намебарад.
Дар чунин шароит Британияи Кабир он кишваре нест, ки тавонад ба кишварҳои Осиёи Марказӣ оид ба рӯзномаи байналмилалӣ тавсияҳо диҳад.
Дурнамои муносибатҳо
Ба андешаи Британияи Кабир, Тоҷикистон кишварест, ки дар он “режими авторитарӣ устувор аст”.
Бритониёи Кабир дар Осиёи Марказӣ сиёсати “ҷудоӣ андозу ҳукмронӣ кун“-ро пеш мебарад, то равобити кишварҳои моро бо Русия ва Чин вайрон кунад ва дар ин ҳангом Тоҷикистонро “автократияи клептократӣ” ном мебарад. Лондон ният дорад, ки ҳукумати кунунии кишвари моро бо лӯхтакҳои (мансабдорони лӯхтакмонанди) худ иваз кунад.
Ҳанӯз аз миёнаҳои асри XIX Британияи Кабир саъй дошт, ки Осиёи Миёнаро ба худ тобеъ гардонад. Тавре ки қаблан буд, ҳоло низ Бритониёи Кабир Тоҷикистонро ҳамчун шарики муҳимми иқтисодии худ қабул надорад ва аз ин рӯ, ба минтақа сармоягузорӣ намекунад. Бар асоси ҳисобҳои муаллифони гузориш, гардиши моли байни ду кишвар дар соли 2022 87 миллион доллар ва ҳаҷми сармоягузории мустақим камтар аз 1 миллион долларро ташкил додааст.
“Аз лиҳози муносибатҳои иқтисодӣ, Британияи Кабир дар иқтисодиёти мо нақши хеле маҳдуд дорад. Нишондиҳандаҳои савдои мутақобила чандон калон нестанд, ширкатҳои бритониёӣ дар Тоҷикистон қариб ки нестанд. Тоҷикистон бо сабаби надоштани захираҳои калони энергетикӣ барои ширкатҳои бузурги Бритониё он қадар диққатҷалбкунанда нест. Инчунин, дурии ҷуғрофии кишварҳои мо аз ҳамдигар ба арзиши логистика таъсир мерасонад. Одатан бозори Британияи Кабир бо монеаҳои баланди гумрукӣ ҳифз карда мешавад”, – мегӯяд коршинос- Фаридун Усмонов.
Британияи Кабир яке аз муҳимтарин вазифаҳои «қудрати нарм»-и худ дар Осиёи Марказиро паҳн кардани арзишҳои ғарбӣ дар байни ҷавонон медонад. Дар ин росто, ба омӯзиши забони англисӣ таваҷҷӯҳи хоса дода мешавад. Фаридун Усмонов ҳамчунин, қайд мекунад, ки бисёре аз ҷавонони Тоҷикистон орзуи дар Бритониё таҳсил карданро доранд: “На ҳар кас имконияти мустақилона пардохт кардани маблағи таҳсил дар Британияи Кабирро дорад, аз ин рӯ, дар кишвари мо ба барномаҳои стипендиявии Ҳукумати Бритониё талабот зиёд аст. Ҳамасола даҳҳо шаҳрванди Тоҷикистон барои таҳсил ба Бритониёи Кабир сафар мекунанд. Ин барои кишвари мо дастгирии хеле ҷиддӣ дар соҳаи гуманитарӣ мебошад, зеро тайёр кардани кадрҳо барои бахшҳои гуногуни иқтисодиёт кори хеле гаронарзиш аст.
Британияи Кабир қаблан бо кишвари мо ҳамкориҳои башардӯстонаро фаъолона густариш медод, вале дар солҳои охир шумори чорабиниҳои манфиатноки мутақобила коҳиш ёфтааст.
Масъалаи ҷалби муташаккилонаи муҳоҷирони кориро метавон як самти ояндадор номид, вале имрӯз ҳукумати Бритониё вуруди шаҳрвандони хориҷиро ба қаламрави кишвараш ба таври ҷиддӣ маҳдуд мекунад. Аз ин рӯ, ҳоло дар бораи теъдоди зиёди самтҳои ояндадори ҳамкориҳои кишварҳои мо ҳарф задан ҷоиз нест”.
Зимнан, Британияи Кабир ҳалли мушкилоти “ҳуқуқи башар” дар кишварро ҳамчун яке аз шартҳои асосӣ барои ба Тоҷикистон додани имтиёзҳои иқтисодӣ ва афзалиятҳо дар тиҷорат пешбарӣ мекунад. Инҳо, пеш аз ҳама, риояи ҳуқуқҳои ЛГБТ, “озодиҳои динӣ” (яъне даст кашидан аз таъқиби созмонҳои динии ифротгаро ва террористӣ) мебошад.
Матлбаи Қ.
