Баробарии гендерӣ ва экология дар Тоҷикистон ду мавзӯи муҳим ва ба ҳам алоқаманд мебошанд, ки дар рушди устувори кишвар нақши калидӣ доранд. Ин ду масъала бо якдигар иртиботи мураккаб доранд, зеро баробарии гендерӣ метавонад ба беҳтар шудани вазъи экологӣ мусоидат кунад ва баръакс, ҳифзи муҳити зист метавонад ба беҳтар шудани шароити зиндагии занону мардон, бахусус дар минтақаҳои дурдасти Тоҷикистон, кӯмак расонад. Тоҷикистон, ки аксарияти аҳолии он дар деҳот зиндагӣ мекунанд, дар мубориза бо тағйироти иқлим ва таъмини баробарии гендерӣ бо душвориҳои зиёд рӯбарӯ аст.
Тибқи омори соли 2023, занон тақрибан 49,2% аҳолии Тоҷикистонро ташкил медиҳанд. Беш аз 70% занон дар минтақаҳои деҳот зиндагӣ мекунанд ва аксари онҳо дар бахши кишоварзӣ фаъолият доранд. Дар кишвар, бахши кишоварзӣ ба иқлими тағйирёбанда хеле вобаста аст, зеро камбуди об ва тағйироти шадиди ҳаво ба истеҳсолоти кишоварзӣ таъсири манфӣ мерасонад. Дар ин шароит, занон на танҳо дар самти истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ, балки дар нигоҳубини оила ва ҳифзи захираҳои табиӣ низ масъуланд.
Як тадқиқоти Барномаи рушди СММ (UNDP) нишон медиҳад, ки занон бештар аз мардон ба оқибатҳои манфии тағйироти иқлим осебпазиранд. Масалан, камбуди об, ки дар Тоҷикистон мушкили асосӣ ба ҳисоб меравад, занонро маҷбур мекунад, ки барои овардани об аз манбаъҳои дурдаст вақти бештар сарф кунанд. Ин вазифа, ки анъанавӣ ба онҳо вогузор шудааст, на танҳо ҳаёти онҳоро мушкил мекунад, балки ба таҳсил ва фаъолияти иқтисодии онҳо низ таъсири манфӣ мерасонад.
Бо вуҷуди ин, дар солҳои охир, ҳукумат ва шарикони байналмилалӣ талош мекунанд, то занонро бештар дар қабули қарорҳои экологӣ ва идоракунии захираҳои табиӣ ҷалб кунанд. Барномаи «Ҳифзи экосистемаҳои кӯҳӣ» як намунаи хуби ин гуна ташаббусҳост. Дар доираи ин барнома, занони деҳот дар истифодаи устувори замин ва об омӯзонида мешаванд, ки ин метавонад на танҳо барои коҳиш додани таъсири манфии экологӣ, балки барои беҳтар намудани имкониятҳои иқтисодии онҳо ҳам мусоидат кунад.
Як мисоли мушаххас дар ин замина фаъолияти гурӯҳҳои занон дар минтақаҳои кӯҳистонӣ мебошад, ки ба парвариши маҳсулоти органикӣ машғуланд. Дар минтақаи Бадахшон, ки иқлим ва замини сахт дорад, зиёда аз 30% хоҷагиҳои деҳқонӣ аз ҷониби занон идора карда мешаванд. Ин занон бо истифода аз усулҳои наву самаранок натанҳо даромади худро зиёд мекунанд, балки ба коҳиши эрозияи хок ва беҳбуди муҳити зист низ саҳм мегузоранд.
Ҳукумати Тоҷикистон инчунин дар самти таъмини баробарии гендерӣ қадамҳои муҳим гузоштааст. Барномаи миллии «Стратегияи давлатии рушди гендерӣ барои солҳои 2021–2030» яке аз ин ташаббусҳост, ки ҳадафи он баробарии гендерӣ дар ҳамаи соҳаҳо, аз ҷумла ҳифзи муҳити зист мебошад. Дар доираи ин стратегия, якчанд лоиҳаҳои мушаххас барои баланд бардоштани дониш ва иштироки занон дар ҳалли мушкилоти экологӣ амалӣ мешаванд.
Баробарии гендерӣ дар Тоҷикистон инчунин ба масъалаҳои таъмини адолати иҷтимоӣ рабт дорад. Масалан, тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, дар солҳои охир дастрасии занон ба қарзҳои хурд барои рушди бизнеси хурд дар минтақаҳои деҳот беҳтар шудааст. Ин имконият ба онҳо кумак мекунад, ки дар фаъолияти иқтисодӣ фаъолтар иштирок кунанд ва ба иқтисодиёти хонаводагӣ ва ҷомеа мусоидат намоянд.
Аз ҷиҳати дигар, нигоҳубини муҳити зист наметавонад бе иштироки фаъолонаи занон муваффақ шавад. Ҳамкории онҳо дар идоракунии захираҳои табиӣ, бахусус захираҳои обӣ ва замин, хеле муҳим аст. Масалан, ташаббуси “Кумитаи занон оид ба ҳифзи об”, ки дар чанд ҷамоати вилояти Суғд роҳандозӣ шудааст, нишон дод, ки ҷалби занон ба идоракунии захираҳои обӣ ба беҳтар шудани сифати истифода ва коҳиши норасоии об кумак мекунад.
Дар ниҳоят, баробарии гендерӣ ва ҳифзи муҳити зист дар Тоҷикистон масъалаҳое мебошанд, ки ҳамдигарро такмил медиҳанд. Иштироки фаъолонаи занон дар ҳалли масъалаҳои экологӣ на танҳо ба беҳбуди муҳити зист, балки ба таъмини адолати гендерӣ низ мусоидат мекунад. Ҳамин тариқ, тавсеаи ташаббусҳои устувор, ки бо иштироки фаъоли занон ва мардон амалӣ мешаванд, метавонад ба рушди устувор ва пешрафти иҷтимоии кишвар кӯмак расонад.
