Сифат ва дастрасии хизматрасониҳои соҳаи алоқа барои Тоҷикистон яке аз мушкилиҳо боқӣ мемонад, яъне аз нуқтаи назари иқтисодӣ табдилдиҳии рақамии ҷумҳурӣ суст мегардад ва аз нуқтаи назари иҷтимоӣ қисми зиёди аҳолӣ ба иттилоот ва хизматрасониҳои асосӣ дастрасӣ надорад.
Дар раддабандии Speedtest Global Index тибқи маълумотҳои то моҳи октябри соли 2023 ба даст омада, Тоҷикистон аз рӯи суръати интернети мобилӣ дар байни 145 кишвари ҷаҳон дар ҷойи 138-ум қарор дорад.
Пурсишҳои аҳолӣ нишон доданд, ки сифати хизматрасонии алоқа дар Тоҷикистон ғайриқаноатбахш аст: бисёриҳо мегӯянд, ки суръати интернет дар давоми рӯз ноустувор буда, дар ноҳияҳо нисбат ба пойтахт хеле сусттар аст, аксари хонандагон ва донишҷӯён бо сабаби гаронии арзиши тарофаҳо имконияти истифодаи интернети босифатро надоранд. Ин мушкилотро дар сатҳи мақомотҳои боло низ қайд мекунанд. Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон пайваста аз суръати паст ва нархи гарони интернет интиқод мекунад.
Роҳи баромадан аз мушкилӣ
Хадамоти алоқаи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ҳалли ин масъала кӯшишҳои зиёд ба харҷ медиҳад, аз ҷумла провайдерҳо ва операторони алоқаро вазифагузор намудааст. Аммо дар кишвар ҳанӯз дар роҳи рушди шабакаҳо ҳанӯз ҳам монеаҳои иқтисодӣ ва технологӣ вуҷуд доранд.
Коршиноси масоили Осиёи Марказӣ, сармуҳаррири маҷаллаи “Иқтисодчӣ” Фаридун Усмонов дар ин бора чунин мегӯяд: “Ёдовар мешавам, Тоҷикистон дар байни кишварҳои ИДМ аввалин кишварест, ки дар он системаи алоқаи 4G ҷорӣ карда шудааст, вале мутаассифона, мардуми одӣ ҳанӯз дар амал самараи дилхоҳро аз ин система ҳис накардаанд, яъне хизматрасонии алоқа ва дастрасӣ ба интернет барои бисёре аз шаҳрвандони кишвар то ҳол гарон аст. Аз ин рӯ, ҳарчанд ҷорӣ кардани системаи 5G як қадами хеле ҷиддӣ дар беҳбудии Хадамоти алоқа аст, вале натиҷаи онро мо – истеъмолкунандагони ниҳоӣ ба зудӣ дар амал дида наметавонем. Ҳамзамон, ин раванд арзиши истифодаи интернетро барои шаҳрвандони одӣ кам намекунад, зеро барои тавсеаи иқтидорҳои мавҷуда ва баланд бардоштани сифату суръати интернет сармоягузориҳои ҷиддӣ лозиманд ва сармоягузорон дар шароити муосир талафёбии хеле зуди сармояҳои худро интизоранд”.
Созишномаи ҳамкорӣ ва ҷалби кормандони соҳаи алоқа, операторони мобилӣ ва мутахассисони ширкати «Huawei Technology Tajikistan»-ро барои таҳияи лоиҳаи ягона оид ба таҷдиди ин соҳа пешбинӣ менамояд.
Ба андешаи ӯ, имрӯз Тоҷикистон дар бахши технологияҳои иттилоотӣ, татбиқи технологияҳои ҷадид ва рушди системаҳои телекоммуникатсионӣ бозингари мустақил нест. Аз ин рӯ, дар бораи эҷоди инфрасохтори зарурӣ дар соҳаи алоқа бидуни ҳамкорӣ бо дигар кишварҳо наметавон ҳарф зад, вале тайи 20 соли охир ҳамкорӣ бо кишварҳо ва ширкатҳои пешрафта дар соҳаи алоқа ва коммуникатсия фаъолона густариш меёбад, аз ҷумла ҳам бо кишварҳои Ғарб ва ҳам бо Русияву Чин.
Чин бо интернет – сензура машҳур аст
Имрӯз ҳамкориҳои Тоҷикистону Чин дар соҳаи алоқа назаррас гардидааст. Дар охири соли гузашта Хадамоти алоқаи Тоҷикистон бо ширкати HUAWEI созишномаи нави ҳамкорӣ имзо кард ва ба гуфти дафтари матбуоти ин ниҳоди Тоҷикистон созишномаи мазкур кишварро ба интернети баландсуръат наздик хоҳад кард. То соли 2028 дар саросари Тоҷикистон 7600 истгоҳҳои пойгоҳии Чин бо стандарти GSM/UMS/LTD/5G насб хоҳанд шуд.
Шабакаи технологии ширкати “Мегафон Тоҷикистон” тақрибан 5000 истгоҳҳои пойгоҳии дорои стандартҳои гуногунро дар бар мегирад. Интернети баландсуръати 4G-и ширкат ба 70% сокинони кишвар ва умуман хизматрасонии алоқа ба 95%-и аҳолии ҷумҳурӣ дастрас аст.
Қаблан Хадамоти алоқа хабар дода буд, ки Тоҷикистон дар ояндаи наздик мустақиман ба шабакаҳои телекоммуникатсионии Ҷумҳурии мардумии Чин пайваст мешавад. Вале, ба ғайр аз вуҷуд доштани манфиатҳо аз чунин ҳамкорӣ, масъалаи пайвастани Тоҷикистон ба интернет тавассути Чин нигарониҳоро низ ба вуҷуд меорад. Чин кишварест, аз болои интернет назорати қатъӣ ҷорӣ кардааст, ки ин боиси нигаронии асосии коршиносон гардидааст: тайи 20 соли охир дар Чин як филтри мутамарказонидаи махсус амал мекунад, ки сайтҳои хориҷиро масдуд ва захираҳои дохилиро бодиққат тафтиш мекунад. Барои корбарони чинӣ истифодаи чунин платформаҳои глобалӣ ба мисли Google, Yahoo, Bing, X (пештар Twitter), Wikipedia, YouTube ва Facebook қариб ки ғайриимкон аст. Мувофиқан, пас аз пайвастшавӣ ба системаи телекоммуникатсионии Чин, хатари дар Тоҷикистон ҷорӣ шудани ин маҳдудиятҳо вуҷуд дорад.
Илова бар ин, коршиносон бар ин назаранд, ҳамкории наздик бо HUAWEI метавонад барои маълумотҳое, ки тавассути таҷҳизоти чинӣ интиқол ва коркард мешаванд, хатарҳои амниятӣ ба бор оранд, зеро эҳтимоли ҳамкории зичи ин ширкат бо хадамоти махсуси Чин вуҷуд дорад. Таъминкунандагони чинӣ метавонанд аз болои инфрасохтори муҳимми кишвар назорат ҷорӣ баранд ва дар сурати ба амал омадани вазъиятҳои низоӣ, дастрасии корбаронро ба шабака қатъ карда, таҷҳизотҳои истеҳсоли Чинро масдуд намоянд. Пас, чӣ тавр метавон кишварамонро аз чунин хатарҳо эмин нигоҳ дошт? Маълум аст, ки пеш аз ҳама, бояд ба инҳисори (монополияи) интернет дар кишвар роҳ надиҳем ва ба корбарон барои новобаста аз ширкатҳои гуногун дастрасӣ ёфтан ба хизматрасониҳои алоқаро фароҳам созем.
Ҳақиқати монополия
Моҳи декабри соли гузашта Хадамоти алоқаи Тоҷикистон бо ширкати русии PITER IX санади ҳамкорӣ оид ба татбиқи технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ, рушди системаи тиҷорати электронӣ, дастрасӣ ба интернети фарохмаҷро, инчунин, паҳнкунии шабакаҳои 4G LTE ва 5G ба имзо расонид.
Имрӯз муҳимтарин роҳи гуногунсозию тавсеаи ҳамкориҳои байналмилалӣ дар соҳаи технологияҳои иттилоотӣ ва телекоммуникатсия – ин ҳамкорӣ бо ширкатҳои Русия мебошад. «МегаФон Тоҷикистон» дар саросари ҷумҳурӣ шабакаҳои 4G/LTE ва 5G-ро рушд дода, барои аҳолии деҳаҳои дурдастарин интернети баландсуръатро дастрас месозад. Ширкат дар дарозии хатҳои алоқаи нахи оптикӣ дар кишвар пешсаф аст – дарозии хатҳои алоқа тақрибан 2000 километрро ташкил медиҳад.
Барномаи ҳукумати электронӣ дар Тоҷикистон аз ҷониби мутахассисони Русия бо истифода аз нармафзорҳои русӣ амалӣ гардонида мешавад. «Ҳукумати электронӣ» ба шаҳрвандон барои дастрасӣ ба хизматрасониҳои давлатӣ тавассути интернети мобилӣ имконият фароҳам месозад. Аз ҷумла чунин хизматрасониҳо навбатгирии электронӣ дар муассисаҳои тиббӣ, ба тариқи онлайн гирифтани маълумотнома дар бораи надоштани доғи судӣ, шиносномаи дохилӣ ва хориҷӣ, шаҳодатномаи ронандагӣ, нусхаҳои электронии дафтарчаи меҳнатӣ, корти тиббӣ, журнали гурӯҳҳо барои донишгоҳҳо ва ғайра мебошад.
Дар охири соли 2023 Хадамоти алоқаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ширкати русии «Рақам» санади дипломатӣ ба имзо расонида, дар мавриди ҳамкорӣ дар соҳаи амнияти шабакавӣ, рушди системаи тиҷорати электронӣ, татбиқи ҳуҷҷатҳои электронӣ дар Тоҷикистон, беҳтар намудани хизматрасонии почта ва IP-телефон ба мувофиқа расиданд. Ин санад инчунин, гузаронидани семинарҳои муштаракро дар мавзӯи рушди технологияҳои рақамӣ ва табодули таҷриба оид ба рушди системаҳои алоқа ва технологияҳои иттилоотӣ пешбинӣ мекунад. Илова бар ин, Тоҷикистон дар нақша дорад, ки бо ин ширкат дар самти рушди дастрасӣ ба интернет ва шабакаҳои мобилии 4G ва 5G ҳамкорӣ кунад.
Амнияти системаҳои иттилоотӣ
Коршинос Фаридун Усмонов мегӯяд: «Системаи алоқа, албатта, инфрасохтори муҳимми давлат аст ва назорат аз болои амнияти он низ муҳим мебошад. Як мисол меорам, ки барои бисёре аз соҳибкорони тоҷик шинос аст ва он истифодаи мошинҳои назоратӣ-хазинавӣ мебошад. Тайи 10 соли охир талабот ба мошинҳои назоратӣ-хазинавӣ дар Тоҷикистон дигар шудааст. Онҳо бояд чипҳои махсус дошта бошанд, ки маълумотро дар бораи тамоми амалиётҳои соҳибкор ба таври фосилавӣ ба сервери ягонаи Кумитаи андози Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод намоянд. Мувофиқан, тамоми маълумотҳо дар бораи фаъолияти соҳибкорон дар Тоҷикистон тавассути системаҳои алоқа интиқол дода мешавад ва таъмини амнияти интиқоли ин маълумотҳо ниҳоят муҳим аст. Провайдерҳо дар амал метавонанд ба ин маълумотҳои махфӣ дастрасӣ пайдо кунанд ва бояд пайваста ба беҳтар сохтани амнияти системаҳои худ машғул шаванд, то аз хатари ҳамлаҳои хакерӣ ҷилавгирӣ кунанд. Имрӯз хакерҳо ба таври касбӣ ба ғасби маълумот машғуланд ва мехоҳанд маълумотҳоро таҳти назорати худ гирифта, ба шахсони манфиатдор фурӯшанд.
Дар лоиҳаи қонуне, ки дар СААД таҳия шудааст, пешниҳод шудааст, фаҳмишҳо ва қоидаҳои ягонаи ин соҳа бо мақсади пешгирии киберҳамлаҳо ва дигар таҳдидҳои иттилоотӣ муқаррар карда шаванд. Ба зарурати таъсиси чунин низом ҷанги иттилоотии алайҳи СААД – хабарҳои қалбакӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ, ҳуҷумҳо ба сомонаҳои ниҳодҳои давлатӣ ва объектҳои муҳим, истихроҷи оммавии бардурӯғи объектҳои иҷтимоӣ ишора мекунанд.
Ҳукумати мо дарк месозад, ки ҳамкорӣ бо кишварҳои дигар дар масъалаи таъмини амнияти инфрасохтор хатарҳоеро ба бор меорад. Аз ин рӯ, дар ин масъала муносибати хеле интихобиро пеш гирифтааст. Роҳбарияти кишвар роҳҳои ҳамкорӣ бо он кишварҳоеро меҷӯяд, ки барои мо шарики стратегӣ ва давлатҳои дӯст буда, робитаҳои зичи иқтисодӣ, сиёсӣ ва низомӣ доранд. Дар ин самт метавон талошҳоеро, ки вақтҳои охир баъзе аз кишварҳои ҳамсояи мо, аз ҷумла Қазоқистон ва Русия анҷом медиҳанд, низ қайд кард. Ҳамкорӣ дар масъалаҳои таъмини амнияти инфрасохтори асосӣ дар доираи созишномаи СААД низ хеле муҳим аст.
Албатта, бо дарки он, ки имрӯз ҷаҳон босуръат тағйир меёбад, бояд низомҳои сиёсати ҷаҳонӣ ба таври ҷиддӣ таҷдид карда шуда, таваҷҷуҳи асосӣ ба рушди ҳамкориҳои минтақавӣ равона карда шавад. Аз ин рӯ, бо назардошти ин раванд метавон тахмин кард, ки ҳукумати мо дар доираи он ташаббусҳои минтақавие, ки амнияти инфрасохтори иттилоотии моро таъмин менамоянд, чораҳои минбаъда хоҳад андешид ва ман итминон дорам, ки робитаҳо бо шарикони анъанавии мо ба таври назаррас густариш хоҳанд ёфт. Ин, аз ҷумла ба омода кардани мутахассисон дар соҳаи алоқа дахл дорад, яъне бо мақсади он, ки бо мурури замон дар кишвари мо гурӯҳи мутахассисони ҷавон, ки мустақилона инфрасохтори зарурӣ ва системаи амниятиро ташкил карда метавонанд, сарҷамъ карда шаванд».
Таваҷҷуҳи якҷониба ба таъминкунандагони хидматрасониҳои соҳаи технологияҳои муосир метавонад барои истиқлоли иттилоотӣ ва амнияти Тоҷикистон паёмадҳои манфӣ дошта бошад. Аз ин рӯ, ҷорӣ кардани технологияҳои Русия ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки вобастагии шадиди худро аз воридоти технологияҳои Аврупо ва Чин рафъ карда, соҳибихтиёрии технологии кишварро таъмин намояд.
Матлубаи Қ.
