150 сол пеш касе дар олам фикр ҳам намекард, ки ин моеъи сиёҳи равғанӣ, ки нефт унвон мешавад, ба василае табдил меёбад, ки ҷаҳонхоҳону ҷаҳонгирон бо воситаи он оламро идора хоҳанд кард. Ва соли 1865, вақте ки дар Кубан чашмаи нафт кашф ва истихроҷ шуд, касе гумон намекард, ки аз ҳамин лаҳзаҳо Русия низ ба таърихи мубориза барои ин захираи энержии сайёра ворид шуд. Журналист ва сиёсатшинос Леонид Крутаков як таҳқиқоти пурарзиши таърихиеро роҳандозӣ кардааст, ки ба тақдири нефт дар Русия бахшида шудааст. Маҷмуъи мақолоти вай саранҷом дар китобе бо номи “Нефт: ҷанг ва сулҳ” мураттаб ва чоп мешавад.
Нефт аввалин ва ягона моли ҷаҳонист. Агар ҳамаи молҳои дигар ҳаммонандони худро дошта бошанд, нефт надорад. Ин як колои универсалист. Ҷон Рокфеллер-созандаи аввалин импературии нефтии “Стандарт ойл” дар кораш тибқи ин қоида амал мекард: нефт муҳимтар аз пул аст.
Иқтисоди имрӯзаи олам куллан бар пояи ҳамин нефт пойдор шудааст, ҳатто механизмҳои сармоягузорӣ, ки низоми бехатариро пуштибонӣ мекунанд, бар пояи арзишҳои нефтӣ пойдоранд. Арзиши нефт дар ягон замоне бо арзиши истихроҷи он муайян нашудааст, аммо омилҳое, ки қобилияти комилан дигаргун кардани онро доранд, берун аз қоидаҳои талабот ва пешниҳод аст. Ҳатто дар минтақаест, ки пешгӯӣ ҳам намешавад. То ба имрӯз ба ягон таҳлилгар муяссар нашудааст, ки болоравӣ ва коҳиши арзиши нефтро дақиқан пешгӯӣ кунад, ҳамеша нархҳо ғайримунтазира болову поён мешаванд.
Арзиши нефт дар ҳама давру замон натиҷаи созиши сиёсӣ будааст. Ин аст, ки таърихи нефт ин таърихи ҷангҳост, табаддулотҳо ва инқилобҳост. Таърихи олами мост. Нефт дар Русия ва барои Русия низ ҳамин нақшро ифо кардаву мекунад.
Аввалин фармоишоти давлатӣ ва монополияи давлатии нефт
Дар китоби савдои Маскав дар солҳои 1575-1610 навиштаҷоте дар бораи арзиши як сатил нефти Боку дида мешавад, ки аз нархи шароб се-чор баробар болост. Ин навишта аввалин санади хаттӣ дар мавриди вуруди нефти нимҷазираҳои Апшерон ба Маскав аст.
Кӯшишҳо дар мавриди пайдо кардани чашмаҳои нефтӣ дар қаламрави Русия зиёд буданд. Ин гуна ҷусторҳо дар Печор, Қавқози Шимолӣ, Сахалин, Сибир, Поволже буданд. Аммо аввалин натиҷа танҳо соли 1721 ба даст омад. Григорий Черепанов Рудознатест дар Ухта нефтро кашф кард ва намунаи онро ба Петербург фиристод.
8 шиша нефти Ухтин муддати се сол ба пойтахти онвақтаи Русия расид. Соли 1723 онро барои таҳқиқи ҳамаҷониба ба Ҳоланд бурданд. Пётри I Черепановро 6 рубл ҷоиза дод ва фармон содир кард, ки корхонаи тавлиди нефтро роҳандозӣ кунад.
Корхонаи Ухтин ҳар сол наздик ба ҳазор пуд нефт тавлид мекард. Соли 1748 корхона аз обхезии баҳорӣ зарар дид ва истихроҷи нефт қатъ шуд.
Таърихи нефт дар Русия чун соҳаи саноати он аз соли 1806 оғоз мешавад. Он сол хонигарии Боку ба Русия пайваст. Ва ҳамон сол чоҳҳои нефтии Апшерон ба ихтиёри шоҳи рус гузаштанд. Он замон аз 117 чоҳ дар нимҷазираи Апшерон солона 150 ҳазор пуд нефт ҳосил мекарданд.
Нефтро дар шакли ибтидоии он истихроҷ менамуданд. Қисмати бештари нефти тавлидмешуда ба Форс ва Туркия бурда мешуд ва он ҷо онро ба ҷойи равғани рустанӣ ва ҳайвонот барои чароғон кардани манзилу кӯчаҳо истифода менамуданд. Ҳангоми сӯхтан нефт дуд мекард ва бӯйи заҳромез аз худ хориҷ менамуд. Дар Русия ва Аврупо он замон барои рӯшан кардани манзилҳо аз шамъи кӯчак истифода мекарднд, аз ин рӯ ниёз ба истифодаи нефт набуд.
Соли 1823 дар Қафқози Шимолӣ аввалин бор дар ҷаҳон як нуқтаи муҳими истеҳсоли нефт ба кор оғоз кард. Деҳқонони оброккор (деҳқони андоздиҳанда) Василий, Герасим ва Макар Дубининҳо аз губернияи Владимир дар наздикии Моздоки ноҳияи авули Акки-Юрт як сатили оҳаниро болои печи хиштӣ гузоштанд, дар сарпӯши он найчаи мисиро пайваст карданд ва онро аз миёни зарфи чӯбии обдор гузарониданд. Аз 40 сатил нефти “сиёҳ” ин дастгоҳ 16 сатил нефти “сафед” ҳосил мекард.
Маҳсулоти Дубининҳо на танҳо дар Моздок, балки дар дигар манотиқи кишвар талабгорони зиёд пайдо кард. Ин дастгоҳ ва ин корхонаи Дубининҳо муддати бист сол фаъол буд. Баъдан ба он куҳистониён ҳамла оварданд ва вайрону валангор карданд.
Бо вуҷуди ихтироҳои бародарон Дубининҳо ва аз ҷониби Игнат Лукасевич ва Ян Зех тавлид шудани лампаҳои керосинӣ ҳамоно соҳаи тавлидоти нефт дар Русия ақибмондатарин дар миёни ҳамаи кишварҳои ҳамсоя буд. Аз он ки Русия як кишвари ақибмонда дар саноат маҳсуб мешуд, талабот ба керосин кам буд ва он ки ин кишвар роҳи баҳрии вуруд ба олами тиҷорати ҷаҳонӣ надошт, наметавонист маҳсулоташро ба хориҷ интиқол диҳад.
Бозори асосии фурӯши керосин он замон Англияи саноатӣ ва Аврупо буд, баъдан кишварҳои Осиёи Шимолӣ. Маҳдудиятҳои қонунии Русия ва мушкилоти вуруд ба бозорҳои ҷаҳонӣ ширкати амрикоии “Стандарт ойл” имкон дод, ки ҳама бозорҳои тиҷорати нефтро дар олам аз худ кунад. Ҳатто дар Русия ҳиссаи керосини амрикоӣ 80 % аз ҳаҷми умумии тиҷорати ин навъи маводи сӯхт буд.
Хусусисозии аввал
Аз 1-уми январи соли 1873 дар Русия қоидаҳои нави ташкили саноати нефткашӣ ба ҳукми иҷро даромаданд. Корхонаҳои давлатии тавлиди нефт ба озмуни тиҷоратӣ гузошта шуданд. Дар натиҷа минотиқи нефтрасони нимҷазираи Апшерон дар масоҳати 500 гектар, ки 552 ҳазор рубли нуқра арзёбӣ шуда буданд, қариб ба 3 миллион рубл фурӯхта шуданд, ки қариб 5 баробар ба арзиши аввал эълоншуда буданд.
Ин аввалин азхудкунии амволи давлатӣ дар Русия буд. Дар натиҷа баъди як сол истихроҷи нефт дар Русия аз 25 то 66 тонна расид. Баъди чор сол ҳиссаи керосини амрикоӣ дар бозорҳои Русия аз 80% то 45% коҳиш ёфт. Ба забони имрӯз муҳайё кардани заминаҳои сармоягузорӣ муҷиби афзоиши истихроҷи нефт гардид. Шумори корхонаҳои тавлидкунандаи нефт аз 49 ба 140 адад расид.
Баъди ин, муддате коҳиши суръати истихроҷ ба қайд гирифта шуд ва ҳиссаи керосини амрикоӣ дар бозорҳои Русия бори дигар каме боло рафт. Аммо ҳукумати шоҳаншоҳӣ дигар намехост аз ниятҳояш гардад. Соли 1876 қонуне ба тасвиб расид, ки тибқи он андози гумрукӣ барои молҳои воридмешуда бо пули тиллоӣ ҳисобӣ мешуд ва дар соли аввал ин тадбир имкон дод, ки арзиши он 48 дарсад афзоиш ёбад. Хулоса, ин тадбирҳо натиҷаҳои аввалини худро доданд. Зарфи панҷ соли баъдӣ истеҳсоли керосин дар Русия 3,5 баробар афзуд ва тавлиди солонаи он ба 190 ҳазор тонна расид. Арзиши фурӯш 4,5 баробар поин рафт. Русия аз воридоти керосин пурра даст кашид ва дар бозори дохилӣ аллакай керсосин зиёд шуда буд.
Ҳамаи шароитҳо барои ба бозори ҷаҳонӣ баровардани керосини русӣ фароҳам омаданд, аммо мушкили ягона ва асосӣ ин набудани роҳи вуруд ба обҳои озод буд.
Русия дар Закавказия, ки оби баҳри Хазар вуруд ба роҳҳои обии байналмилалиро осон мекард, бандари баҳрӣ надошт. Ин ҳам дар ҳолест, ки дар гулугоҳҳои Баҳри Сиёҳ ва резишгоҳи Дунай Туркия ҳоким буд.
РАХНА БА БОЗОРИ АВРУПО
Ҳоким шудани Туркия дар баҳри Сиёҳ натиҷаи ҷанги Қрим дар солҳои 1853-1856 буд, ки Фаронса ва Англия кафили ин кишвар буданд ва аз ҷониби туркҳои усмонӣ дар ҷанг зидди Русия ширкат карданд. Баъди 20 сол вазъ комилан дигаргун шуд. Англия ва қораи Аврупо, ки аз муҳосираи нефтии амрикоӣ ба дод омада буданд, манфиатдори он шуданд, ки Русия аз инҳисори баҳрӣ раҳо карда шавад, то керосини русӣ ба бозори ҷаҳонӣ ворид шавад. Ин гузаштҳо ҳукумати подшоҳиро ҳам водор кард, ки барои ҳузури густардааш дар бозорҳои ҷаҳонӣ даст ба баъзе навовариҳо дар низоми тавлиду истихроҷи нефт дар кишвараш занад. Дар натиҷа соли 1873 ҳамаи монеъаҳо дар роҳи сармоягузории соҳаи нефт лағв карда шуданд. Ба истихроҷи нефт ҳама ҷалб шуданд, дигар дин, эътиқод, забон, миллат ва ҳуввият фарқе надошт.
Ба Боку сармояи хориҷӣ сарозер шуд. Инҳо: бародарон Нобел аз Шветсия, Ротшилдҳо аз Фаронса, бародарон Самуэл аз Англия буданд. Як навоварии русӣ тавонист ояндаи иқтисодӣ ва сиёсии ҷаҳонро муайян кунад.
Соли 1877 ҷанги дуюми Русия ва Туркия оғоз шуд. Аслан ин ёрии Русия ба бародарони булғораш буд, ки барои озодӣ аз юғи туркҳо мубориза мебурд. Ва ғайриинтизори ҳама матбуоти Аврупо ба ҷонибдорӣ аз булғорҳо садо баланд кард, ба назар мерасид ин мушкилро то ин замон касе дарк намекард ва ин Русия буд, ки таваҷҷуҳи ҷаҳониёнро ба мушкилоти Булғористон ҷалб намуд. Ва ин дар навбати худ ҷанги масеҳият бо ислом ҳам буд.
Баъди ин ҷанг Русия назорати худро дар резишгоҳи Дунай ба роҳ монд. Фаронса ва Англия муоҳадаи сулҳ миёни Русия ва Туркияро дастгирӣ карданд. Аммо шарт ин буд, ки дар Балкан бояд давлати муқтадири православӣ сохта намешуд. Ин буд, ки на ҳамаи ин давлатҳо аз зери тасарруфи мусалмонон хориҷ карда шуданд, танҳо як қисми Булғористон соҳиби мухторият шуд.
Соли 1878 баъди имзои муоҳадаи сулҳ сохтмони роҳи оҳани Закавказия (Боку-Тифлис-Батумӣ) оғоз шуд, сармоягузори ин тарҳ хонаи бонкии Роштилдҳо шуд ва шарт он буд, ки дар нимҷазираҳои Апшерон барои истихроҷи чашмаҳои нефтӣ имтиёз дода мешуд.
Ротшилдҳо хеле ба зудӣ сармоягузории худ дар соҳаи нефти Русияро афзоиш доданд. Арзиши қарз дар дохили Русия 20%-ро ташкил дод, аммо хонаи бонкии Ротшилдҳо сармоягузории нефтиро бо 6%-и солона имзо кард.
Баъди ифтитоҳи роҳи оҳани Боку-Батумӣ содироти Русия рӯ ба афзоиш овард. Дар соли аввал 25 ҳазор тонна керосин, соли 1890 620 ҳазор тонна (афзоиши 25 каратӣ) истеҳсол ва хориҷ бурда шуд. Наздик ба 70%-и ин содирот ба бозорҳои Аврупо ва боқӣ ба Осиёи Шарқӣ бурда мешуд.
Дар кӯтоҳтарин муддат монополияи «Стандарт Ойл» дар Аврупо шикаста шуд. Ҳиссаи Ротшилдҳо дар содироти Русия то 60%-ро ташкил дод. Аммо ҳиссаи керосини Русия дар ҳаҷми умумии бозори ҷаҳонӣ қариб ба 30% расид. Ва ин танҳо оғози кор буд.
Самараи сармоягузорӣ
Соли 1873 тоҷирони аштархонӣ бародарон Николай ва Дмитрий Артёмовҳо усули нави интиқоли керосинро кашф карданд. Аз ин пештар воситаи ягонаи интиқоли керосин дар дохили Русия бушкаи чӯбии оддӣ буд, содироти он бошад дар банкаҳои герметикӣ сурат мегирифт. Омодасозии банкаҳо ва бушкаҳо, бастабандӣ ва барору фарори онҳо ҳазинаи зиёд мехостанд. Кӯшишҳо барои рехтани керосин дар таҳхонаи киштӣ борҳо нобарор анҷом ёфтааст. Аксар вақт муҷиби сӯхтор, таркиш шуда, сабабгори аз байн рафтани киштиҳо низ шудааст. Керосини таҳхонаи киштӣ онро ба як бомби шинокунанда табдил медод, ки то расидан ба макон ҷони ҳамаро зери хатар мегузошт. Бародарон Артёмовҳо хостанд ин мушкилро бо усули термос ҳал кунанд. Онҳо киштии бодбонии “Александр”-ро ба таври дигар муҷаҳҳаз карданд. Дар он зарфи иловагӣ ҷой доданд ва миёни деворҳо ва баданаи он табақаи ҳавоӣ гузоштанд.
Соли 1873 аввалин бор дар олам киштии моеъкашон (танкер) аз Боку хориҷ шуд ва бо муваффақият ба Аштархон расид. Ин навоварӣ имкон дод, ки киштии “Александр” ба ҷойи 6 бор, 10 маротиба рафтуомад кунад. Бар замми ин харҷи масрафи он назар ба усулҳои пешӣ фоидаовартар буд.
Ин ғояро Людвиг Нобел мавриди пазириш қарор дод ва дар Шветсия киштии пӯлодини нефткашро фармоиш дод. Ва ҳамин тариқ бо аввалин ихтироъҳо ва талошҳои оддиву сабук ва бехатар кардани интиқоли нефт ба бозорҳои олам инсоният тадриҷан усулу шеваҳои тозаро кашф кард.
Соли 1886 Нобел аввалин киштии нефткашони байниуқёнусиро бо номи “Петролеа” сохт. Аммо киштии нефткаши “Свет”, ки тибқи технологияи Василий Кокорев сохта шуда буд, худи ҳамон сол керосини Русияро мустақим аз Батумӣ ба Лондан интиқол дод.
Ҳамин тариқ барои берун бурдани нефти Русия имкониятҳои нав кашф шуданд…
Леонид КРУТАКОВ,
“Совершенно секретно”, No.39/368
Таҳияи Ф.Муҳаммад
