Оғози фасли баҳор дар кишвар яке аз мушкилоти асосӣ – норасоии нерӯи барқ ба таври равшан зоҳир гардид. Дар мавриди он, ки дар Тоҷикистон барои ҳалли ин мушкилот чӣ роҳҳо вуҷуд дорад ва оё кишвари мо тавонманди таъмини амнияти энергетикии худ аст, бо коршиноси масоили Осиёи Марказӣ, сармуҳаррири маҷаллаи “Иқтисодчӣ” Фаридун Усмонов суҳбат кардем.
Вазорати энергетика ва захираҳои оби кишвар хабар медиҳад, ки қисми зиёди нерӯи барқи дар кишвар тавлидшударо аҳолӣ истифода мебарад. Дар соли 2022 дар кишвар 21,5 миллиард кВт/соат нерӯи барқ истеҳсол шудааст, ки ин нишондод дар тӯли тамоми таърихи энергетикии ҷумҳурии мо баландтарин нишондиҳанда ба ҳисоб меравад. Вале дар баробари ин, ҳаҷми истифодаи барқ низ афзӯдааст – дар як шабонарӯз ба 82 миллион кВт/соат, ки ин нишондиҳанда низ дар тӯли таърихи кишвар бемисл мебошад. Дар натиҷа сокинони деҳот дар як шабонарӯз ҳамагӣ 6 соат бо қувваи барқ таъмин карда мешаванд.
Муаммоҳои асосӣ
Ҳанӯз соли 2016 Ҳукумати Тоҷикистон дар бораи лоиҳаи то соли 2025 пурра таъмин намудани истиқлолияти энергетикии ҷумҳуриро эълон карда буд, ки дар Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2030 дарҷ гардидааст. Аммо ба он ҳамагӣ як сол боқӣ мондааст.
Фаридун Усмонов дар ин бора чунин мегӯяд: “Агар вазъи кунунии таъминкунии Тоҷикистон бо нерӯи барқро бо солҳои 2000-ум ё баъд аз он муқоиса кунем, пас тафовути калонро мебинем, зеро имрӯз қариб тамоми кишвар бо шабакаи барқтаъминкунӣ фаро гирифта шудааст. Вале ҳолате, ки дар аввали моҳи марти соли ҷорӣ мушоҳида гардид (тӯли чанд соат қатъ шудани интиқоли нерӯи барқ), албатта, моро водор месозад, ки атрофи ин масъала андешаронӣ кунем. Зеро мардуми тоҷик умед бар он доранд, ки интиқоли нерӯи барқ ба таври муътадил ва ё тибқи ҷадвали қаблан эълоншуда сурат мегирад. Ва ин ҳолат – вақте ки тамоми кишвар якбора ба коми торикӣ фурӯ меравад, албатта, нисбат ба идораи системаи барқтаъминкунии кишвар суолҳоро ба миён оварда, боиси сару садоҳо ва баҳсҳои мухталиф мегардад”.
Таҷрибаи маҳдуд кардани нерӯи барқ дар фасли зимистон дар кишвари мо маъмулӣ гардидааст, ки он қаблан асосан ба деҳот дахл дошт. Вале шароити сахти обу ҳаво дар охири зимистон боиси ба бӯҳрони ҳақиқии энергетикӣ гирифтор шудани Тоҷикистон гардид, ки дар натиҷаи он қатъи ғайринақшавии интиқоли нерӯи барқ ҳатто пойтахти кишварро низ фаро гирифт. Ҳам мақомот ва ҳам коршиносони мустақил маҳдуд будани захираҳои обии нерӯгоҳи Норакро ҳамчун яке аз сабабҳои норасоии шадиди нерӯи барқ дар ҷумҳурӣ ном бурданд. Зеро аз нисф зиёди нерӯи барқи дар кишвар тавлидшаванда ба ин нерӯгоҳ тааллуқ дорад. Дар баробари ин, Вазорати энергетика ва захираҳои оби Тоҷикистон ба сабаби асосии норасоии нерӯи барқ рушди иқтисодиёти кишвар ва дар натиҷа афзоиш ёфтани талабот ба нерӯи барқро ном мебарад.
Вобаста ба мушкилоти таъмини нерӯи барқ дар Тоҷикистон дар ҷомеа аксар вақт маъломатҳое ба гӯш мерасанд, ки гӯё кишвари мо, дар ҳоле ки худи мардуми маҳаллӣ бо барқ таъмин нестанд, ба Афғонистон нерӯи барқ содир мекунад.
Ба андешаи коршинос Фаридун Усмонов, дар тиҷорати барқ ягон ҳолати тааҷҷубовар ва маҳкумкунандае дида намешавад: “Албатта, аз ҳисоби содироти нерӯи барқ мо даромади зиёд ба даст меорем, вале системаи таъминкунии нерӯи барқи мо бояд тавре кор кунад, ки аз ҳисоби ин даромадҳо дар вақти даркорӣ миқдори зарурии қувваи барқро аз кишварҳои ҳамсоя харида шавад. Яъне мушкил дар он нест, ки Тоҷикистон нерӯи барқро ба хориҷа мефурӯшад. Мушкил дар маҳдуд будани захираҳои нерӯи барқ барои эҳтиёҷоти худи кишвар аст, аз ин рӯ, сохторҳои масъули кишвари моро зарур аст, ки таҳвили нерӯи барқро дар ҳаҷми зарурӣ таъмин намоянд.
Соли 2022 Стратегияи рушди “иқтисодиёти сабз” дар Тоҷикистон барои солҳои 2023-2037 қабул гардид. Ҳадафи он – аз ҳисоби бунёди нерӯгоҳҳои нави бузурги барқӣ ва 10% кам кардани талафот табдил додани кишвар ба бузургтарин содиркунандаи нерӯи барқ дар минтақа аст. Ҳаҷми умумии сармоягузории давлат дар марҳилаи аввал 2,1 миллиард долларро ташкил дода, ҳамчунин, ба лоиҳаҳо ҷалб кардани сармоягузорони хусусӣ дар назар аст.
Эҳтимолан онҳо бар ин назаранд, ки агар аз харидории нерӯи барқ барои ниёзҳои дохилии кишвар худдорӣ кунем, метавонем, маблағи зиёд сарфа кунем. Вале дар асл бо ин ба иқтисодиёти кишвар хисороти хеле бештар мерасонем. Ин ҳолат тамоми иқтисодиёти кишварро зери хатар мегузорад, зеро дар натиҷаи бе барқ мондани хоҷагиҳо, мактабҳо ва беморхонаҳо эҳтимоли ба миён омадани ташаннуҷи иҷтимоӣ вуҷуд дорад”.
Лоиҳаи аср
Мақомоти Тоҷикистон дар ҳалли ин мушкилот ба анҷом ёфтани сохтмони нерӯгоҳи барқи обии Роғун умед мебандад. Тибқи ҳисоби коршиносон барои сохтмони ин нерӯгоҳ 8 миллиард доллар сарф мешавад, ки 3 миллиарди он аллакай ба ин лоиҳа сармоягузорӣ шудааст. Пас аз ба анҷом расидани сохтмони нерӯгоҳ, ки дар соли 2033 пешбинӣ шудааст, иқтидори лоиҳавии он дар як сол аз 13 то 17 миллиард кВт/соатро ташкил хоҳад дод. Дар натиҷа иқтидори умумии Тоҷикистон барои тавлиди нерӯи барқ ду баробар афзоиш хоҳад ёфт.
“Масъалаи сохтмони Нерӯгоҳи барқи обии «Роғун» чандин даҳсола боз дар рӯзнома қарор дорад. Бисёриҳо дар кишвари мо онро ҳамчун лоиҳаи аср ном мебаранд, зеро бо ба итмом расидани сохтмони он кишвари мо билохира метавонад истиқлолияти энергетикиро ба даст орад, яъне аз вобастагӣ ба таҳвили нерӯи барқ аз берун раҳо ёбад. Ба кор андохтани 2 агрегати аввали нерӯгоҳи Роғун боиси шодиву ифтихори тамоми сокинони Тоҷикистон гардид, зеро тамоми мардум умед бар он мебанданд, ки пас аз ба кор даромадани НБО “Роғун” масъалаи таъмини нерӯи барқ дар кишвар пурра ҳалли худро меёбад. Мо медонем, ки барои маблағгузории сохтмони ин нерӯгоҳ аз краудфандинг – ҳамкории дастҷамъона ва ё маблағгузории муштарак низ истифода карда шуд, яъне қариб ки ҳар як шаҳрванди кишварамон, шурӯъ аз донишҷӯён то нафақахӯрон, дар оғози сохтмони Нерӯгоҳи барқи обии Роғун саҳм гузоштааст. Бо назардошти ин, дар назди ҳукумати кишвари мо вазифаи хеле муҳим истодааст – ҳарчӣ зудтар ба анҷом расонидани сохтмони ин иншоот.
Аз ҷиҳати аҳамиятнокӣ Нерӯгоҳи барқи обии Роғунро метавон бо сарбанди (нерӯгоҳи барқи обии) “Эҳё”-и Эфиопия муқоиса кард, ки сохтмони он соли 2011 оғоз ёфта, ҳоло қариб ки дар марҳилаи анҷомёбӣ қарор дорад. Ин сарбанд бузургтарин нерӯгоҳи барқи обӣ дар қитъаи Африқо хоҳад гардид. Дар мавриди монандӣ боз онро гуфтан мумкин аст, ки барои сохтмони ин нерӯгоҳ низ аз мардуми маҳаллӣ маблағҳо ҷалб карда шуда, ба ҳайси пудратчии асосии корҳои сохтмонӣ, ҳам дар Эфиопия ва ҳам дар Тоҷикистон, ширкати итолиёвии Salini Impregilo интихоб гардида буд. Умедворем, ки Нерӯгоҳи барқи обии Роғун дар ҳамон муҳлате, ки барои сохтани нерӯгоҳ дар Эфиопия сарф шуда буд – тақрибан 15 сол, яъне наздикиҳои соли 2030 ба истифода дода мешавад” – меафзояд Фаридун Усмонов.
Дастгирии шарикон
Бо шарофати таҷрибаи корӣ ва равобити мустаҳками тиҷоратию иқтисодӣ имрӯз Русия имкониятҳои васеъ дорад ва метавонад, ба Тоҷикистон барои муҳимтарин мушкилот ва масъалаҳои соҳавӣ маҷмӯи нақшаҳои системавиро пешниҳод намояд. Русия дар Тоҷикистон лоиҳаҳои гидроэнергетикиро пеш мебарад. Маскав аллакай барои сохтмони НБО “Сангтӯда” 16 миллиард рубл сармоягузорӣ кардааст, инчунин, лоиҳаи Фонди субот ва рушди Авруосиё оид ба таҷдиди нерӯгоҳи Норакро (таҳвили автотрансформаторҳо) ба маблағи 40 миллион доллар амалӣ мегардонад. Илова бар ин, Тоҷикистон масъалаи ба сохтмони нерӯгоҳҳои хурди барқи обӣ ҷалб намудани сармоягузорони Русияро баррасӣ мекунад, ки ин махсусан барои минтақаҳои кӯҳистонии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳим мебошад (дар Русия аллакай 1330 адад чунин нерӯгоҳҳо амал мекунанд). Бузургтарин ширкатҳои Русия оид ба сохтмони Нерӯгоҳи барқи обии “Роғун” хизматрасонии машваратию муҳандисӣ пешниҳод менамоянд. Инчунин, сармоягузорони рус метавонанд, дар маблағгузории ин лоиҳа иштирок намоянд.
“Барои Ҳукумати Тоҷикистон муҳим аст, ки чунин раванди ҷалби сармоягузориҳоро идома бидиҳад, то сармоягузорони хориҷӣ аз иштирок дар сохтмони Нерӯгоҳи барқи обии Роғун ҳам фоидаи иқтисодӣ баранд ва ҳам ба мустаҳкам гардидани робитаҳои иқтисодии кишварҳоро замина ба вуҷуд оранд. Дар ин лоиҳаи бузург дар қатори кишварҳои асосии манфиатдор Чин, Федератсияи Русия, Ӯзбекистон ва эҳтимолан Эрон меистанд. Маҳз бо ҷалби сармояи зарурӣ, ҳам ба намуди маблағ ва ҳам ба намуди қисмҳои таҷҳизотҳо, метавонем, дар муддати кӯтоҳтарин ин сохтмонро анҷом диҳем” – мегӯяд, коршинос Фаридун Усмонов.
Бояд дарк кард, ки барои тараққиёти энергетика ба ғайр аз захираҳои молиявӣ мутахассисони хуб лозим мебошанд. Соли 2023 Тоҷикистону Русия дар мавриди ҳамкорӣ дар соҳаи маориф ба мувофиқа расиданд. Вазорати энергетикаи Тоҷикистон бо иштироки намояндагони донишгоҳҳои Русия конфронсе доир намуд, ки дар он, аз ҷумла имкониятҳои дар Русия омода намудани донишҷӯён ҳамчун мутахассисони соҳаи энергетика ба баррасӣ кашида шуд. Ҳоло дар Русия ҳамасола қариб 50 нафар мутахассисони соҳаи энергетика омода карда мешаванд, ки ин худ аз худ бояд талаботи рӯзафзуни соҳаи энергетикаи ҷумҳурии моро қонеъ гардонад.
Мутаассифона, барои кишварҳои ғарбӣ мушкилоти энергетикии Тоҷикистон баҳонаест барои амалӣ гардонидани манфиатҳои геополитикии худ: бо мақсади паст задани мавқеи Русия дар лоиҳаҳои гидроэнергетикии Тоҷикистон, тобистони соли 2022 Иттиҳоди Аврупо нияти сармоягузори асосӣ шудани худро дар сохтмони НБО “Роғун” эълом кард. Вале дар ин давра Аврупо дар ин нияти худ пеш нарафт, зеро дар мавриди сармоягузорӣ аз ҷониби ин Иттиҳод дигар ягон сухане гуфта нашуд.
Дар ин росто, барои Тоҷикистон дар масъалаи таъмини амнияти энергетикӣ ҳамгироии минтақавӣ ниҳоят муҳим аст. Ворид шудани Тоҷикистон ба Иттиҳоди иқтисодии Авруосиё имкон медиҳад, ки кишвар соҳаи энергетикаро ба сатҳи комилан нав бароварда, амнияти обу энергетикии ҷумҳуриро таъмин ва фазои сармоягузориро дар ин соҳа беҳтар намояд.
Тақрибан 54%-и захираҳои эҳтимолии обии Осиёи Марказӣ ба Тоҷикистон рост меояд. Зиёда аз 95 дарсади тавлиди нерӯи барқ дар кишвар тавассути нерӯгоҳҳои барқи обӣ сурат мегирад, ки аз ин лиҳоз, дар Тоҷикистон сатҳи партовҳои газҳои гулхонаӣ яке аз пасттарин нишондиҳанда дар ҷаҳон мебошад.
Фаридун Усмонов мегӯяд: “Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё барои ҳавасмандгардонии сармоягузорӣ ва рушди робитаҳои иқтисодӣ байни кишварҳои мо абзорҳои хеле ҷиддӣ дорад. Вале дар баробари ин, дар бобати он, ки нисбати кишварҳои берун аз Иттиҳод кадом абзорҳо истифода бурда мешаванд, душвориҳои муайян ҷой доранд. Кишвари мо, бо назардошти наздикии ҷуғрофӣ ва шиддатнокии равобити иқтисодӣ бо кишварҳои Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё ба сармоягузории фаъолонаи кишварҳои узви ин Иттиҳод, новобаста аз шомил будан ё набудан, умед дорад.
Ҳамчунин, ёдовар мешавам, ки Тоҷикистон яке аз муассисони Бонки рушди Авруосиё мебошад, ки лоиҳаҳои мухталифи инфрасохториро амалӣ мегардонад. Бонк дар дурнамои наздик рушд ва бунёди инфрасохтор дар бахши технологияҳои иттилоотиро дар афзалият гузоштааст, ки ин албатта, барои ҳамаи давлатҳо муҳим мебошад. Ҳамчунин, дар баробари ин, барои Тоҷикистон соҳаи энергетика низ муҳим аст, ки таваҷҷуҳи аввалиндараҷаро талаб мекунад. Аз ин рӯ, хуб мешуд, агар Бонки рушди Авруосиё бо пайдо шудани имкон як хазинаи махсус барои дастгирии рушди инфрасохтори энергетикӣ дар Тоҷикистон таъсис медод.
Бонки рушди АвруОсиё ба кумитаи донорҳо шомил аст, ки дар он масъалаҳои дастгирии молиявии лоиҳаи Роғун баррасӣ карда мешавад. Дар маҷмӯъ, дар қаламрави кишварҳои узви Бонки рушди Авруосиё (Арманистон, Беларус, Қазоқистон, Қирғизистон, Русия ва Тоҷикистон) аллакай 257 лоиҳаи инфрасохтори обӣ, энергетикӣ ва коммуналӣ бо арзиши умумии 13,4 миллиард доллар амалӣ карда шудааст. То соли 2026 бонк нақша дорад, ки ба ин соҳаҳо боз 8,4 миллиард доллар сармоягузорӣ кунад.
Барои кишвари мо ба кор андохтани Нерӯгоҳи барқи обии “Роғун” бисёр муҳим аст ва дар ин замина, мо ба сармоягузорӣ аз ҷониби Федератсияи Русия ва Бонки рушди Авруосиё манфиатдор мебошем. Тоҷикистон барои ширкатҳои русие, ки мехоҳанд дар татбиқи ин лоиҳа дар кишвари мо фаъолона иштирок кунанд, боз аст ва мо умедворем, ки ин кишвар дар бунёди дигар нерӯгоҳҳои барқи обии Тоҷикистон низ саҳм хоҳад гузошт, зеро ҳоло ҳамагӣ 4 фоизи иқтидори мавҷудаи захираҳои обии кишвари мо истифода шудаасту халос ва барои рушд додани он имкониятҳои зиёд мавҷуд аст”.
Матлубаи Қ.
