Ҳунарпешаи халқии Тоҷикистон, Артисти халқии СССР, сароянда, навозанда ва бастакор Ҷӯрабек Муродов ҳунарманди бузургест, ки бо самимият, истеъдоди баланд ва эҷодиёти бойи худ сазовори эҳтироми мардум гардидааст. Эҷодиёти афсонавӣ- ғанию фарогир ва санъати баланди иҷрои ӯ дар забонҳо ҳамосавӣ буда, дар дили зебои ӯ оҳанг ва сурудҳои халқҳои гуногун, аз ҷумла оҳангҳои миллии тоҷику ӯзбек ҳамеша бо риштаҳои устувори дӯстӣ ҳамовозӣ доранд.
Воқеан, дуруст аст, ки тавассути ҳамкориҳои дерину густурдаи ниёкони бузурги мо, ки дар давоми асрҳо дар ҳамдигар ҳамоҳанг умр ба сар бурдаанд, маданияти баланди мусиқӣ, инчунин созҳои мусиқии муштарак, анъанаҳои эҷодиёти бадеии классикӣ ва осори ҳунарҳои зебо рӯи саҳна омадааст. Силсилаи камназири классикии шеърию мусиқии “Шашмақом”, ки имрӯз дар тамаддуни ҷаҳонӣ эътироф шудааст, дар фазои фарҳангии Бухоро тавассути ҳамкориҳои илмию эҷодии устодону олимони мусиқии ӯзбеку тоҷик ба вуҷуд омадааст.
Устодони мусиқӣ Ота Ҷалол Носир, Ота Ғиёси Абдуғанӣ, Ҳоҷӣ Абдулазиз , Домулло Ҳалим , Левӣ Бобохон, Содирхони Ҳофиз, Мулло Тӯйчӣ, Маъруфҷон Тошпулод, Бобоқул Файзулло, Шоҳназар Соҳиб, Фазлиддин Шаҳоб, Юнус Раҷабӣ ва дигарон хидматҳои бебаҳо намудаанд.
Аз таърихи начандон дур маълум аст, ки намояндагони чанд насл, ки ба занҷири муқаддаси кори эҷодию иҷроии устодон вобастаанд, ба камол расидаанд. Аз ҷумла, устод Ҷӯрабек Муродов, ки зиёда аз ним аср пеш дар роҳи пуршарафи омӯзгорӣ ба камол расида, то ба мартабаи ҳунарманди бузурги мардумӣ расида аст, на танҳо дар собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ, балки дар бисёре аз мамолики хориҷӣ обрӯи воқеӣ пайдо кардааст. Хидмати ин устоди бузург, ки ба шарофати фидокорӣ, омӯзиши пурсамар ва фаъолияти пурбораш ҳоло ҳам дастовардҳои нави эҷодиро «фатҳ» мекунад, дар Ӯзбекистон мавқеяш хеле баланд дорад.
Бояд гуфт, ки ба Ӯзбекистон консертҳо зуд-зуд сафари ҳунарӣ кардани устод Ҷӯрабек Муродов ҳамеша як ҷашни бузурги фарҳангӣ аст. Хусусан, ҳунарнамоии ӯ дар шаҳрҳои Бухоро, Самарқанд, водии Фарғона, Тошканл, Сирдарё ва ғайра шоёни таҳсин мебошад. Дар солҳои 80-ум ба ин ҳунарманди нотакрор, ки сазовори эҳтироми мардуму кишвар гардида буд, мақоми шаҳрванди фахрии ин шаҳрҳо ва ҳамчунин, бо Ифтихорномаи Раёсати Шӯрои Олии Ӯзбекистон сарфароз шудааст.
Агар ба фаъолияти гуногунҷанбаи устод Ҷӯрабек Муродов назар андозем, аз ҷумла, ба мероси мусиқии мардумони Бухоро-Самарқанд, Фарғона-Тошканду Хоразм муносибати эҷодкоронаеро мебинем, ки аз паи устоди бузурги мусиқӣ Ҳоҷӣ Абдулазиз меравад. Дар ин раванд, пеш аз ҳама, маълум мешавад, ки дар эҷодиёти ӯ махсусан анъанаҳои иҷроии боҳунаронаи мероси шеърию мусиқии Бухорову Самарқанд авлавият доранд.
Анъанаи «ширу-шакар» (сароидани сурудхои халқӣ ба забонҳои ӯзбекӣ ва тоҷикӣ), ки аз дербоз дар Бухоро, Самарқанд ва воҳаҳои дигар ташаккул ёфта буд, то ҳол асоси муҳими мусиқии таҳҷоӣ мебошад, дар идома аст. Дар адабиёти классикӣ ва мусикии касбӣ низ анъанаи дузабонӣ мавҷуду побарҷост. Масалан, дар ин фазо осори шоирони бузург Муҷрим Обид, Абдулло Мулҳами Бухорӣ, Фитрати Зардӯзи Самарқандӣ, Музниб Шавкати Каттақӯрғонӣ, ки дар ин шаҳрҳо зиндагӣ ва эҷод кардаанд, мисоли равшани он мебошанд.
Ин анънаи наҷиби эҷодӣ дар осори ҳазрати Абдураҳмони Ҷомӣ ва Мир Алишери Навоӣ таҷассум ёфтаанд, ки бо фаъолияти пурбори эҷодиашон ба куллаҳои камол расидаанд. Дар баробари ин, дар замони ҳокимони вақти Бухоро Шайбонихон, Убайдуллохон, Абдуллохон, Имомқулихон низ дар ҷараён буд ва дар фарҳанги шеъру мусиқии сарой бо ғазали тоҷикӣ-форсӣ ва туркӣ “хондан” анъанаи классикиро ба расмият медароварданд. Ин раванд баъдтар дар шоҳкори шеърию мусиқӣ «Шашмақом», ки намунаи баланди классикии мусиқии тоҷику ӯзбек аст, инъикосу идомабю густариш ёфт.
Имрӯзҳо санъаткорони дӯстдоштаи халқи ӯзбеку тоҷик – Ҷӯрабек Муродов, Ҷӯрабек Набиев, Аҳмадчон Шукуров намояндагони дурахшони эҷодиёти бузурги мусиқӣ мебошанд. Махсусан, кору фаъолияти касбии устод Ҷӯрабек Муродов, ки аз ҳамин суннатҳо сарчашма мегирад, бо сабку таровати хосаи устодона дар ҷараён аст. Ҳунарпешаи бузург тавонист сурудҳои «Раҳм айламасиз», «Лайло», “Ферӯз”, “Фарғона тонг отгунча”,«Қӯшчинор», “Қошлари қаламлар” ва ғайраро ҳам ба забони ӯзбекӣ хеле моҳирона иҷро мекунад, дар санъати иҷроӣ хизмати шоистаю камназир аст.
Пайдост, ки оҳангҳои муқаддас, ки дар умқи асрҳо ба шарофати фаъолияти ниёкони бузург ба вуҷуд омада, дар дили одамон ҳисси накӯкорию зебоипарастиро бедор мекунанд, ҳамеша дар хотираи бастакорон буда, бо эҷодиёти онҳо пайваста сайқал меёбанд. Масалан, даҳҳо асари назиравиро сарояндагон ва бастакорон- ҳофизон ҳамчун «ҷавобия» ба намунаҳои «Ушшоқ» аз силсилаи мақомҳо офаридаанд. Дар марказҳои бостонии фарҳангӣ – «Ушшоқи Самарқанд», “Ушшоқи Калон”-и Ҳоҷӣ Абдулазиз , «Ушшоқи Содирхон»-и Содирхон ва асари Мулло Туйчӣ Тошмуҳаммад, аз қабили «Тошканд Ушшоғӣ» шоҳасарҳоест, ки эҷодкоронашон иҷро кардаанд.
Аз ҷумла, , «Ушшоқи Душанбе» («Ушшоқи Ҷӯрабек»)-и Ҷӯрабек Муродов «муроҷиат»-и эҳтиромонаю боҳунарона ба роҳу сабки устодон ҷой дорад: дар қисми даромади «Тошканд Ушшоғӣ» ва дар қуллаи «Ушшоқи Самарқанд» ва «Ушшоқи Содирхон» махсусан маъмуланд. Аммо ин ҳама зебоии иҷро дар шеваи эҷодиву иҷроииҶӯрабек Муродов ба завқу дили мо ҳусни бештар зам мекунад. Дар охир мебинем, ки принсипи чандинасраи бадеии санъати назирасароӣ (эҷодӣ) бо рангҳои дурахшон медурахшанд ва аз ин рӯ, оҳангҳои устодонаи қадима, ки аз насл ба насл мегузарад, ҳамеша ҷавонанд ва дар иҷрои боҳунаронаи устод Ҷӯрабек умри ҷовидонӣ касб кардаанд.
Муносибати устод Ҷӯрабек Муродов ба мероси мусиқии (мақомҳо) Фарғона-Тошканд низ шоёни таърифу таҳсин аст. Ба андешаи мо, вохӯрии қаҳрамони мо бо ҳунармандони барҷаста чун Ҷӯрахон Султонов, Маъмурҷон Узоқов, Комилҷон Отананиёзов ва посухҳои аз онҳо гирифтааш дар омӯзиши комили ин сабкҳо муҳим буд.
Ба назар мерасад, ки таваҷҷуҳи Комилҷон Отнаниёзов ба мусиқии хоразмӣ хеле пештар оғоз шудааст. Ҷӯрабек Муродов мегӯяд: “Ман аз ҷумлаи ҳазорон сарояндаи Осиёи Марказӣ ҳастам, ки аз мактаби Комилҷон Отаниёзов таҷриба андӯхтаам. Ба ҳар ҳол, рубобнавозӣ ва торнавозии Ҷӯрабек Муродов (масалан, дар суруди “Рафтам”) ва сурудхонии хоразмиаш ба ҳунарнамоии Комилҷон Отаниёзов шабоҳат дорад.
Меҳмони гиромӣ Ҷӯрабек Муродов, ки соли 2017 ба ҷашни 100-солагии Комилҷон Отнаниёзов дар Ӯзбакистон (Хева) даъват шуда буд, бо ҳунарнамоиаш тамошобинонро шоду масрур кард. Махсусан, иҷрои «Ферӯзи I», ки ба забони ӯзбекӣ бо аксенти равшан талаффуз шудааст, бо услуби Комилчон Отаниёзов созгор буда, бо иҷрои мусиқивору боҳунарона симои санъаткори бузурги хоразмиро бармало таҷассум кардааст. Оҳангсози ин намуна хони Хива оҳангсоз, навозанда, ҳофиз ва шоири боистеъдод Муҳаммад Раҳимхони Сонӣ (бо тахаллуси Ферӯз) буда, ғазалро шоир, муаррих ва мутарҷим Муҳаммад Ризо Огаҳӣ таълиф кардааст.
Ҷӯрабек Муродов ғазали бо радифи «устина»-ро, ки ба «Ферӯзи I» пайванди ногусастанӣ дорад, дар асоси 10 хат мувофиқи «ҳазаҷи мусаммани мусаббағ»-и моҳирона «хонда» ва дар охир як ҳамоҳанг ба вуҷуд омад, инкишофи оҳанг ва калом. Дар ин ҳолат, хати аввал ҳамчун даромади асар мавҷуд аст:
Мушкин қошингнинг ҳайъати ул чашми жаллод устина,
Қатлим учун нас келтирур нун элтибон сод устина.
Хати II аз мобайни асар оғоз мешавад, ки дар пардаҳои миёна қарор дорад:
Қилғил томошо қомати, зебоси бирлан оразин,
Гар кӯрмасанг гул бӯлғонин пайванд шамшод устина.
Бандҳои III ва IV фазою вақтро нишон медиҳанд:
Нозу адою ғамзаси қасдим қилурлар дам–бадам,
Ваҳ, мунча офатму бӯлур бир одамизод устина.
Ман хастаға жон асрамоқ эмди эрур душворким,
Қотил кӯзи бедод этар ҳар лаҳза бедод устина.
Дар давоми бандҳои V ва VI мавҷҳои аввалини асар пайдо мешаванд:
Ул гул юзи шавқи била шайдо кӯнгул шому саҳар,
Булбулдек айлар юз наво минг навъи фарёд устина.
Бошимға ёққан ғам тоши мингдан биринча бӯлмагай,
Гардун агар минг бесутун ёғдурса Фарҳод устина.
Байтҳои VII-VIII- ғазал дар байтҳои VII-VIII, ки дар шакли авҷи асар ба кор рафтаанд, ду маротиба такрор мешавад:
Эй шоҳ, карам айлар чоғи тенг тут ёмону яхшини,
Ким, меҳр нури тенг тушар вайрону обод устина.
Дар хати IX фуромад(фуруд) ба амал меояд ва дар хати X асар хулосаи худро меёбад:
Хоки танинг барбод ӯлур охир жаҳонда неча йил,
Сайр эт Сулаймондек агар тахтинг қуруб бод устина.
Не журъат ила Огаҳий очғай оғиз сӯз дергаким,
Юз хайли ғам қилмиш ҳужум ул зор ношод устина.
Ҷӯрабек Муродов тавонист, ки истеъдоди дурахшони худро дар сабки мусиқии хоразмӣ татбиқ намояд ва ба ин васила «Бозургонӣ»-и устод Ҳоҷӣ Абдулазиз бардошти эҷодкорона аз оҳангҳои эпикии хоразмӣ асари Ҳоҷӣ Абдулазиз ҷаззобияти хоси мусиқӣ- иҷроии хоса касб кардааст.
Дар воҳаҳои Фарғона-Тошканд мақомҳои классикии сабки мусиқӣ, аз қабили «Танавор», «Чоргоҳи I», «Муноҷот», «Савти Муноҷот», «Уфари Муноҷот» дар заминаи назми ӯзбек иҷро шудаанд. Ба шарофати истеъдоди барҷастаи Ҷӯрабек Муродов ин асарҳо ба забони тоҷикӣ дар қалби ҳаводорон ҷойгоҳи мустаҳкам доранд. Ҳунарманди бузург аз пешояндҳои гуногун (аз қабили «О, ҷон, фарёдей», «Ҳай, ё-рей»), ки дар ин услуб васеъ истифода мешаванд ва аксари мақомҳои классикӣ («Чоргоҳи I», « Муноҷот» ва ғайра) муяссар шудааст, ки бо оҳангҳои рангомез оро диҳад, ки шунавандаро шоду масрур мегардонад.
Кайфияти муҳимтар ба садои самимии иҷроии устод Ҷӯрабек Муродов ба ҳисси дӯстӣ вобаста аст, ки аз ҳунари иҷроии нотакрори ӯ шунаванда лаззат мебарад. Охир, ба санъаткори бузург, ки ибораи «Санъат-дӯстист»-ро шиори асосии эчодиёти худ муайян кардааст, маҳорати ба ин ҳисси муқаддаси муқаддас ошно кардани дили шунавандагони сершуморро дорад. Дар ҷараёни иҷро сароянда бар пояи ҳиссиёти баланди дустии деринаи халқҳои ӯзбеку тоҷик асосёфта мебошад. «Дӯстии мо, ки бо Абдураҳмони Ҷомӣ ва Алишер Навоӣ оғоз шуда буд, имрӯз бо кӯшишу корномаҳои ҳунарии устод Ҷӯрабек устувор мешавад. Ҳеҷ кас ҳақ надорад, ки ин дӯстиро вайрон кунад”, – мегӯяд Ҷӯрабек Муродов.
Дар эҷодиёти санъаткори бузург мавзуъҳои инсондустӣ ва дустӣ мавқеи калон доранд. Аз мазмуни силсилаи сурудҳои эҷоду иҷрокардаи устоди камназир метавон ба хубӣ дарк намуд.
Илова бар ин, шеърҳои шоҳона дар бораи дӯстии Шоири халқии Ӯзбекистон Эркин Воҳидов аз нуктаҳои дӯстдоштае мебошанд, ки Ҷӯрабек Муродов ҳангоми сафараш ба Ӯзбекистон зиёд ба забон меораду устодона месарояд:
Дӯст билан обод уйинг,
Гар бӯлса у вайрона ҳам.
Дӯст қадам қӯймас эса,
Вайронадир кошона ҳам.
Дар консерти тантанавии намояндагони фарҳангу ҳунари Тоҷикистону Ӯзбакистон “Шоми дӯстӣ” дар Душанбе соли 2018 суруди дӯстӣ дар шакли гулдаста аз ҷониби ду ситораи рахшони санъати имрӯзии мо Шералӣ Ҷӯраев ва Ҷӯрабек Муродов пешкаш шуд.
Ба Ҷӯрабек Муродов, ҳунарманди беназир, инсони олиҷанобу соҳибистеъдод, сароянда, бастакори нотакрор, ки бо ҳунари баланди худ тамошобинонро шод намуда, барои таҳкими риштаҳои дӯстиву бародарии халқҳоямон хизмат мекунад, саломатии бардавом ва таманниёти беҳтарин, ғалабаву комёбиҳои боз ҳам баланпарвози эҷодиро хоҳонем.
Оқилхон Иброҳимов,
профессори Институти санъатшиносии Академияи илмҳои Ӯзбекистон
