Имсол 110-солагии шоири шаҳир ва арбоби ҷамъиятиву сиёсии кишвар Мирзо Турсунзода таҷлил гардид. Ӯро дар адабиёти навини тоҷик аз ҷумлаи нахустустодони барҷаста зикр мекунанд, ки дар эҷоди шеър таҳаввули навро ба миён овард ва тавонист шеъри тоҷикро ба роҳи комилан ҷадид ҳидоят намояд. Дар тарбияи истеъдодҳои нав ҳам саҳми бориз гузошт ва дар заминаи он адабиёти муосири тоҷик ба марҳилаи рушду авҷу нумӯ бирасид. Ӯ 24-уми сентябр аз ҷаҳон реҳлат кард. Адабиётшиносон ва шогирдони шоир ба nuqta tj аз дидори аввалу хотироти хеш ёд карданд.
Турсунзода ва шахсияти ӯ
Мирзо Турсунзода бо он ки дар оилаи устои чирадаст ба дунё омад, дар заминаи талошҳои беш ба сӯи илму адаб равона гардид ва дар муддати кӯтоҳ роҳу сабку услуби хешро пайдо намуда, дар айёми ҷавонӣ чун шоире умедбахш шинохта шуд. Имрӯз ӯро устоди савуми адабиёти муосири тоҷик муаррифӣ мекунанд.
Абдураҳмон Абдуманнонов, адабиётшиноси маъруф мегӯяд, «шеъри даврони нави тоҷик бо «Марши ҳуррият» устод Айнӣ оғоз ёфт ва он кас аввалин поягузори ашъори навин буданд. Баъдан устод Лоҳутӣ ба Шӯравӣ омаданду шеъри тоҷикро такони нав бахшиданд. Дар солҳои 20-30-юм Пайрав Сулаймонӣ барои ҷони тоза бахшидани шеър хеле кӯшиш намуд. Аммо устод Айнӣ дар андак муддат ба самти наср пардохтанд; чун Иттифоқи нависандагон СССР таъсис шуду устод Лоҳутӣ котиби он таъйин гардиданд, он кас низ ба Маскав рафтанд; Пайрав Сулаймонӣ дар айёми авҷи эҷод дар соли 1933 аз олами фонӣ реҳлат бастанд ва дар шеъри тоҷик дигар Аҳмадҷони Ҳамдӣ, Мирзо Абдулвоҳиди Мунзим, Саъдулло Рабиӣ ва чанде дигар монданд, ки дар пайравии сабку қолаби адабиёти классикӣ эҷодиёти худро равона мекарданд:
– Танҳо дар солҳои 30-юм ду нафар – Ҳабиб Юсуфӣ ва Мирзо Турсунзода боқӣ монда буданд, ки шеъри тоҷикиро ба роҳи ҷадид ҳидоят мекарданд. Ҳатто дар ҳамон манзари солҳои 30-юм шеъру достонҳои он кас аз тамоми ашъори шоирони мо ба куллӣ фарқ мекард, – мегӯяд адабиётшинос.
Абдуманнонов меафзояд, дар солҳои Ҷанги бузурги Ватанӣ низ шеърҳои устод Турсунзода комилан тасвиру оҳанги дигар дошт ва ҳатто шеърҳои ватандӯстонаи ӯ «Хайр, модари азиз!», «Хотираи капитан», «Сарчашмаи мардонагӣ», «Баҳодури тоҷик» ва «Фарзанди ту меояд» такондиҳандаи рӯҳияи сарбозони Ватан гардида буд. Агар достони «Писари Ватан»-ро дар солҳои ҷанг ном бибарем, бузургтарин асари манзуми ин давр аст. Баъди соли 1946 ба сарвари Иттифоқи нависандагон омадани устод Турсунзода фаъолияташ боз густурда шуд. Аз он ҷумла, асари «Ҳасани аробакаш» бори як романи манзуми даврони Шӯравиро мекашад, ки инъикоскунандаи фазову вақту манзараи ҳамон солҳо буду ҳаст.
«Устод»-и Мирзо Турсунзода
Адабиётшиносони тоҷик ва хориҷи кишвар иброз медоранд, ки Мирзо Турсунзода дар адабиёт баъд аз устод Айнӣ ва Лоҳутӣ қадам гузоштанд ва саввумин шаҳсутуни адабиёти навини тоҷик муқаррар гаштанд. Дар ҳамин баробар, Қайсин Қулуев, яке аз шоирони маъруфи даврони Шӯравӣ менависад, «агар аз Турсунзода танҳо «Ҷони ширин» боқӣ монад, кифоякунанда аст, то ӯро шоири бузурги муосир шиносем ва эътирофаш бикунем».
Профессор Иброҳим Усмонов, таърихнигори кишвар низ дар суҳбат ба мо чунин ба ёд овард: «вақте дар курси панҷум таҳсил мекардам, дар телевизиони тоҷик «Мушоира» ном барномае доштам, ки дар он маъмулан шоирон иштирок мекарданд. Рӯзе ба кор омадам, гуфтанд, туро муҳаррир суроғ дорад. Чун назди Шодӣ Саидов, муҳаррири вақт даромадам, дидам муаллим Турсунзода ҳам он ҷо нишастаанд.
Баробари ворид шуданам гуфтанд, «ана, ҳамин бача, худи ҳамин бача!». Ҳайрон шудам, ки Турсунзода чаро маро ин гуна, ба таъкид ишора мекунанд? Баъди салому аҳволпурсии кӯтоҳ он кас пурсиданд:
– Шумо филолог?
– Не, ман журналист, – гуфтам.
– Хайр, ҳар ду якест.
Боз пурсиданд: – мо дар адабиёти классикӣ чанд устод дорем?
– Як то, – гуфтам ва ба пурсиши «кӣ?», гуфтам, – Рӯдакӣ.
– Дуруст!, – таъйид карданд ва пурсиданд, – дар адабиёти советӣ чанд устод дорем?
– Се то: устод Айнӣ, устод Лоҳутӣ ва Шумо.
– Ду нафари аввал дуруст, – гуфтанд Турсунзода, – вале камина дар қайди шубҳа ҳастам. Лекин бигӯед, ки Шумо ҳамаи устодонро медонед, пас чаро дар барномаи дишаб фалонӣ шоирро “устод” садо задед?
– Дар оғоз номашро гирифтам, – баъди мулоҳизае посух додам ман, – сипас номи падарашро, ба муроҷиати дигар “муаллим” садо кардам, як маром такрор шуд ва дурӣ аз такрор гузинаи “устод”-ро истифода намудам.
– Агар миллион маротиба такрор шавад ҳам, – таъкид карданд Турсунзода, – вожаи устодро ба ҳар кӣ истифода набаред, чун ин калимаи сарироҳӣ нест ва бояд ба шахси арзишманд ва ҳақиқатан воло истифода шавад!
Ин хотирмон лаҳзае буд аз дидори устод Турсунзода ва нахустин пандашон, ки ман то кунун риоят мекунам», – мегӯяд Усмонов.
Профессор Усмонов меафзояд, дар Тоҷикистони мо ба сабаби он ки зиёиёни зиёд дар солҳои 80-и қарни ХХ барои кор ба Афғонистон рафтанд, истифодаи вожаи “устод” дар ҳар маврид ба мо «интиқол» ёфт ва ин вожа одӣ шуда рафт. Аз ин пеш ҳеч касро устод садо намезаданд.
– Ҳатто бузургтарин муаллимони Университет (манзур – ДМТ) – муаллим Шарифҷон Ҳусейнзода, Дадаҷон Тоҷиев, Соҳиб Табаров, Воҳид Асрорӣ ва дигаронро мо “домулло” мегуфтем, дар мо, мутаассифона, имрӯз боғбонро ҳам устод садо мезананд. Бисёр мехостам, маслиҳати устоди бузурги сухан – Мирзо Турсунзода дар кишвари мо низ риоя шавад ва қадрашро ҳамеша дар хотир дошта бошем, – мегӯяд профессор.
Турсунзода ва марҳилаи такомули адабиёт
Абдунабӣ Сатторзода, мунаққид ва профессори тоҷик, ки бо устод Турсунзода дар як бино солҳо фаъолият мекард, мегӯяд, замони фаъолияти устод Турсунзода марҳилаи такомули адабиёти кунунии тоҷик буд, ки шогирдони эшон дар заминаи роҳи устод онро ба ҷои лозима расониданд.
Сатторзода ба ёд меорад, «дар ҳамон солҳо, ки «Куллиёт»-и устод ба нашр расид, «Қайдҳо дар ҳошияи «Куллиёт»-и устод Мирзо Турсунзода» ном мақолаи муфассале дар «Садои Шарқ» навишта, аз «Байроқи зафар» то охирин шеъру сурудҳои устодро ба таҳлил кашидам, ки дар моваро нишон медод, Турсунзода чи гуна аз сурудҳои аввал то имрӯз зина ба зина ба сӯи касбияти волои адабӣ рафтаанд. Он замон ман тақрибан 33 сол доштаму Мирзо Турсунзода шоире маъруф ва ҷаҳоншинос буданд. Аммо бузургии эшон дар он буд, ки бар назари то ҳадде интиқодии камина диди нек доштанд ва ҳатто дар яке аз плениюмҳои Иттифоқ дар байни ҳамаи шоирону нависандагон маро аз ҷумлаи беҳтарин мунаққидони адабиёт ном бурданд. Ин ҳама дар ҳоле буд, ки аз шоирони бемақому беунвони мо сухани интиқодӣ овардан душвор буд ва ҳеч кадоме интиқодро қабул надошт, ҳол он ки Турсунзода мавқеи хешро дар адабиёту иҷтимоъ барвақт пайдо намуда буд, боз ба ҳарф-ҳарфи мо диққат медод».
Турсунзода ва ташакули шахсиятҳо
Мирзо Турсунзода, дар баробари пардохтани худ ба адабиёт, дар тарбияи як насли бузурги шоирони мо, сар аз Ғаффор Мирзо, Пӯлод Толис, Фазлиддин Муҳаммадиев то Мӯъмин Қаноат, Убайд Раҷаб, Қутбӣ Киром, Мастон Шералӣ, Лоиқу Бозор ва Гулназару Гулрухсор, ки ҳар кадоме ба шарофати устод Мирзо Турсунзода ба воя расиданду то ба сатҳи устодӣ боло рафтанд ва мактабу роҳу самту сабки хешро пайдо намуданд, хеле бориз аст.
Чунончи, профессор Сатторзода зикр мекунад, «банда ҳамсабақ ва дӯсти наздики устод Лоиқ ҳастам ва хуб огоҳам, ки баъзе аз шоирону нависандагони мо бо он ғаразе, ки доштанд, ба Кумитаи марказиву Кумитаи амният чӣ шикоятномаву туҳматномаҳое чун «ҷурмҳои бузурги сиёсӣ дар шеъру зиндагӣ», «миллатгароӣ»-ву «бадахлоқӣ» ва ину они дигар бар зидди он кас нанавиштанд. Бо ин ҳама худи устод Лоиқ борҳо гуфтанду навиштанду ёд намуданд, ки «агар Турсунзода намебуд, Лоиқ ҳам набуд».
Инчунин, метавон гуфт, ки агар Турсунзода намебуд, гумон аст, ки мо Мӯъмин Қаноату Лоиқу Бозору Гулрухсор барин шоирони баркамол медоштем. Гарчанде раиси ниҳоди адабиву эҷодии Иттифоқи нависандагон буданд, аммо, фикр мекунам, нақшу вазн ва мавқеъу шуҳрати устод аз ҳар як раҳбари аввали Тоҷикистон болотар буд. Ҳатто Лоиқ ҷое мегӯянд, «Турсунзода алоҳида як Тоҷикистон буданд».
Сатторзода афсус мехӯрад, ки баъди сари он Турсунзода на шоире дар ҳадди эшон пайдо шуд ва на сарваре хоксору истеъдодпарвар ба Иттифоқи нависандагон.
Рӯзи видоъи шоир
24-уми сентябр соли 1977- рӯзи марги устод Турсунзодаро зиёии тоҷик “рӯзи нохушу сахти умр” ва реҳлати шоирро “мусибати ҷуброннопазир барои миллат” ном мениҳанд. Профессор Абдунабӣ Сатторзода мегӯяд, ҳамон шабу рӯз мо ба ҳафтаи адабиёт дар Душанбе омодагӣ медидем ва меҳмонони зиёде аз ҳар гӯшаву канори олам омада буданд, то дар конфронс иштирок варзанд. Аммо, мутаассифона, чанде пеш устоди шаҳир аз байн рахти сафар бастанду дигар фараҳе дар чорабинӣ намонд.
– Ин мусибати хеле вазнин буд ва дидае намонда буд, ки нагириста бошад. Ба як андуҳи вазнине қадамзанон, то сари марқади устод ба Оромгоҳи Лучоб раҳсипор будем…
Дар таърихи миллату давлатдории мо то кунун нафароне пайдо нашудаанд, ки мисли устод Айнӣ, Лоҳутӣ, Бобоҷон Ғафуров ва Турсунзода барои фарҳангу адабиёти тоҷик хидмат карда бошанд, – мегӯяд Сатторзода.
Иброҳим Усмонов ин рӯзро чунин ба хотир овард: мо дар рӯзномаи «Тоҷикистони советӣ» (имрӯза «Ҷумҳурият») навбатдор будем. Тахминан, соатҳои 10:00 – 10:30-и шаб ҳамкорамон Абдуҳаким Шукуров мушаввашона гуфтанд, ман як хабари нохуш шунидам, меравам, то пурра аз он огаҳ шавам ва дақиқияташро собит кунам, бармегардам.
Пас аз соате омаданду гуфтанд: – Гап рост будааст, – ва сукуте карданду афзуданд, – муаллим Турсунзода вафот карданд…
Мо шабона кори газетаро ба итмом расонида, дар зер имзо гузоштем ва соатҳои 1 ба 2-и нисфишаб ба хонаи устод рафтем. Аллакай, хеле одами зиёд ҷамъ омада буд.
Аммо ин вазъ бар эҷоди мақолаи «Мо то кунун одоби мурдагӯркарданро наёмӯхтаем» гардид, ки дафни устод ба митинг мубаддал гардид.
Мавқеи бузургу пинҳони Турсунзода
Профессор Усмонов мепиндорад, ки мо бисёр миллати адабиётдӯст ҳастем, вале ин ҳама танҳо дар сухан аст, на дар амал:
– Бузургии устод Турсунзодаро давлати Шӯравӣ донист, қадр кард ва баландтарин унвонҳои мамлакатро эҳдояш намуд. Адиби хеле варзидаву бузург, ки шоирону нависандагони Ҳиндустону Покистон, Эрону Афғонистон ва дигар мамолики осиёиву африкоӣ ба ӯ чун шахсияти барҷастаи адабиёт ва инсони нерӯманду сулҳпарвар рӯ меоварданду эҳтиромаш мекарданд. Лекин адабиётшиносии мо то кунун натавонистааст ҳамин мавқеи бузургро бармалову барҷаста нишон диҳад, – мегӯяд Усмонов.
Ӯ умед дорад, дар байни насли навин шахсоне пайдо мешаванд, ки бузургони моро ба таври пурра ва комил бар халқи олам муаррифӣ менамоянду номи эшонро бузург медорад.
Меҳрофарин НАҶИБӢ
